درختان ارزشمند شما که زمان و هزینه زیادی را خرج آن‌ها کردید ممکن است توسط آفات، بیماری‌ها و دیگر بلاهای طبیعی از بین بروند. در این بخش یکی از بزرگ‌ترین مشکلات کشاورزان که سرمازدگی است و اغلب باعث از بین رفتن کلی و ضرر مالی شدید به باغداران می‌شود را بررسی می‌کنیم.
به‌طورکلی در گیاهان دو نوع سرمازدگی وجود دارد:
۱- سرمازدگی chilling
۲- سرمازدگی frost یا frezzing
سرمازدگی Chilling
به آن دسته از صدمات در گیاه اطلاق می‌شود که در اثر تشکیل بلورهای یخ پیش می‌آید. این صدمات در دمای بالای صفر یا مرز یخ‌زدگی آب پیش می‌آید و بیشتر در مورد گیاهان گرمسیر و نیمه گرمسیری که به مناطق سردسیر انتقال می‌یابند دیده می‌شود. در chilling نکروز اتفاق افتاده کاهش فتوسنتز و افزایش تنفس صورت گرفته ولی منجر به تولید ATP نمی‌شود بلکه انرژی تولید شده به‌صورت گرما هدر می‌رود. همچنین پروتئین‌ها تخریب شده و آنزیم‌ها فعالیت خود را از دست می‌دهند.
آثار اولیه تنش سرما عبارت‌اند از: تغییر رنگ، کلروز، کاهش عمومی رشد، تخریب بافت‌های سلولی، عدم جوانه‌زنی بذور، عدم انتقال مواد فتوسنتزی، عدم جذب عناصر غذایی. مکانیسم تحمل سرمازدگی در گیاهان به‌طورکلی عبارت است از تحمل گیاه نسبت به تجزیه و مصرف ذخایر ازجمله پروتئین‌ها می‌باشد که دامنه تحمل در گیاهان مختلف متفاوت است.
برخی از مواد و روش‌های مبارزه با سرمازدگی چیلینگ chilling در گیاهان:
۱- بهترین روش مبارزه با chilling استفاده از گلخانه هست.
۲- همچنین در گیاهانی که نسبت اسیدهای چرب غیراشباع به اسیدهای چرب اشباع بالاست مقاومت به chilling نیز بالاتر است که در این مورد با استفاده از تیمار بعضی مواد می‌توان نسبت اسیدهای چرب غیراشباع را در گیاه بالا برد (اگزوژن) به‌طور مثال از روغن‌هایی که منشأ گیاهی دارند و نسبت اسیدهای چرب غیراشباع در آن‌ها بالاتر است مانند روغن ذرت، سویا، پالم (ترجیحاً روغن سویا) می‌توان استفاده نمود که اگر شرایط را برای نفوذ روغن سویا در اندام‌های گیاهی بخصوص اندام‌هایی که حساس‌تر از بقیه هستند مثل اندام‌های زایشی فراهم کنیم شاید گیاه بتواند یک یا دو درجه بیشتر کاهش آستانه دمایی را تحمل کند ولی چون در این حالت ظاهر گیاه از حالت آراستگی خارج می‌شود. لذا این روش در مورد گیاهان زینتی مخصوصاً فضای سبز متداول نیست.
۳- روش بعدی برای مبارزه با chilling استفاده از Electrical dressing یا استفاده از کابل‌های حرارتی است در این کابل‌ها دو رشته سیم به‌صورت موازی بدون اینکه به هم وصل شوند داخل کابل قرار می‌گیرند و در بیرون این قسمت سیمی که میدان مغناطیسی را قطع می‌کند به‌صورت مارپیچ قرار داده می‌شود. این کابل‌ها که به‌صورت مارپیچی از گیاهان فضای سبز عبور داده می‌شوند در اثر استفاده از برق باعث بروز یک محدوده دمایی مشخص می‌گردند که محدوده (۴۵-۱۵ درجه سانتی‌گراد) برای کشاورزی مخصوصاً برای شمشاد و برگ نو مؤثر است. البته این روش معایبی هم دارد که یکی قیمت بالای کابل‌های حرارتی می‌باشد دیگر اینکه احتمال قطع شدن سیم‌ها در حین عملیات هرس وجود دارد.
۴- صدمه وارده در chilling در مورد گیاهانی که در روشنایی قرار گرفته‌اند بیشتر از تاریکی است. مخصوصاً طیف‌های نوری آبی و قرمز که متأسفانه هر دو این طیف نوری در نورافکن‌های LED پارک‌ها وجود دارند که برای ممانعت از بروز صدمات تا حد امکان باید کمتر از چنین نورافکن‌ها استفاده نمود.
۵- در مناطق با دماهای پایین (۵-۰) درجه سانتی‌گراد نباید عملیات هرس زودهنگام انجام گیرد. به دلیل اینکه هر ضربه قیچی باعث بروز دو واکنش می‌گردد: اولاً اینکه گیاه ذخایر قندی خودش را از دست می‌دهد و سرما در طول شاخه کمتری تمرکز می‌یابد که در این حالت امکان وارد آمدن صدمه به جوانه بیشتر می‌گردد. ثانیاً ضربه قیچی جوانه‌ها را تحریک به جست زدن flashing می‌کند. درنتیجه زودتر جوانه می‌زنند که این امر باعث تجربه سرما می‌گردد.
برای پیشگیری از این امر پیشنهاد می‌شود بعد از شروع هرس، گیاهی که به‌طور ناخواسته و زودهنگام وادار به رشد شده است با یک سری از بازدارنده‌های رشد تیمار شود بهترین ماده در این مورد Amo-1618 است که با یک بار تیمار اثرات هرس را کم کرده و اجازه جست و جوانه‌زنی زودهنگام به گیاه را نمی‌دهد منتها با توجه به اینکه اثرات این ماده در گیاه باقی مانده و باعث بطئی شدن رشد گیاه می‌گردد. لذا نباید انتظار سریع canopy را داشته باشیم و بهتر است از غلظت‌های پایین این ماده استفاده کنیم که معمولاً دزی که پیشنهاد می‌شود در حدود ۵۰۰ ppm است که برحسب نوع گیاه غلظت‌ها متفاوت است.
۶- برای ممانعت از chilling باید گیاهان را در جاهای شیب‌دار به‌موازات شیب بکاریم نه عمود بر آن تا گیاهان کمتر در معرض جریانات هوای سرد قرار گیرند.
سرمازدگی FROST
– frost یا یخبندان به ایجاد یخ و اضمحلال سلولی گفته می‌شود که در این حالت سلول کل آب در دسترس خود را از دست می‌دهد این امر منجر به مرگ و خشکیدگی گیاه می‌شود که عوامل مؤثر در نوع آسیب عبارت است از: طول زمان لازم برای انجماد، درجه سرما، تعداد چرخه‌های انجماد – ذوب و از عوامل مربوط به گیاه می‌توان مرحله رشد و نمو، وضع تشریحی بافت. مقدار آب بافت و توان رشد گیاه را می‌توان نام برد.
به‌طورکلی گیاهان به دو طریق زیر از یخبندان آسیب می‌بینند:
الف – یخبندان درون‌سلولی
این نوع یخبندان خیلی سریع بوده و منجر به تشکیل کریستال‌های یخ در داخل سلول‌ها می‌گردد. برای تشکیل یخ در داخل سلول گیاهی، حرارت سلول باید در ظرف مدتی کمتر از نیم ساعت از صفر به ۱۰- درجه سانتی‌گراد تنزل یابد. این نوع یخبندان کمتر در طبیعت اتفاق می‌افتد دلیل آن این است که شدت سرمای هوا و اختلاف کاهش ناگهانی جبهه باید آن‌قدر زیاد باشد که بتواند در مدت کمتر از نیم ساعت منجر به سرد شدن ناگهانی اندام‌ها و انجماد سلول‌های گیاهی شود.
ب- یخبندان برون سلولی
یخ‌زدگی برون سلولی عامل اصلی بروز صدمات ناشی از یخبندان است. یخ‌زدگی گیاهان معمولاً از نقاطی شروع می‌شود که غلظت شیره خام حداقل است چون شیره خام در آوند چوبی معمولاً حداقل غلظت را دارد. بنابراین آوندهای چوبی معمولاً اولین محل شروع یخ‌زدگی می‌باشند. سرما از طریق آوندهای چوبی به فضای بین سلولی رسیده و بخارآب موجود در این فضا را منجمد می‌کند. لذا فشار بخار در این فضا کاهش یافته ولی فشار بخارآب در سلول‌ها هنوز زیاد است. این اختلاف فشار باعث کشیده شدن آب از سلول‌ها به فضای بین سلولی می‌شود. اگر کاهش درجه حرارت ادامه یابد تمام آب سلولی به فضای بین سلولی کشیده شده و منجمد می‌گردد و گاهی اندازه بلورهای یخ ممکن است به هزار برابر اندازه سلول برسد ولی اگر سرما ادامه نداشته باشد این فرایند متوقف می‌شود.
عمده‌ترین علائم یخ‌زدگی در گیاهان عبارت‌اند از: ۱- آفتاب سوختگی زمستانه ۲- ریزش جوانه‌های گل قبل از باز شدن ۳- شکافته شدن تنه درختان ۴- ریزش میوه‌ها ۵ – مرگ انتهایی شاخه‌ها ۶- سیاه شدن آوندهای چوبی.
لازم به ذکراست برای یخ زدن آب وجود دستک‌های یخ‌ساز لازم است که بعضی از باکتری‌ها مثل پسودوموناس در گیاهان به‌عنوان مولد هستک یخ‌زدگی عمل کرده و باعث یخ‌زدگی گیاه می‌شوند بررسی‌ها نشان داده که می‌توان با پروتئین‌های مقاوم کننده این باکتری‌ها را از بین برد.
برخی از مواد و روش‌های ممانعت از یخ‌زدگی گیاهان
۱- گلوکوزایدهای خاصی از نوع فلاونوئیدها وجود دارند که سلول‌های گیاهی خیلی سریع این مواد را جذب نموده و به درون سلول انتقال می‌دهند. این مواد از فعالیت باکتری‌های مولد دستک‌های یخی ممانعت به عمل آورده و تشکیل پروتئین‌های ضد یخ‌زدگی را تسریع می‌کنند. کارایی این مواد در قبال یخ‌زدگی حتی تا ۱۵- درجه سانتی‌گراد نیز گزارش شده است منتها باید قبل از حدوث سرما و یخ‌زدگی تیمار با این مواد صورت گیرد. دز مصرفی این ماده بین ۵/۰ تا یک در هزار بوده که بر روی درختان پاشیده می‌شود و بهتر است همراه با بازدارنده‌های رشد استفاده شود. فلاونوئیدها در ترکیب با برخی از هورمون‌های گیاهی که ذخایر را افزایش می‌دهند و ترکیبی از اسیدهای چرب غیراشباع یک ماده مؤثر بسیار قوی در مقابل سرمازدگی می‌باشند.
۲- آنتوسیانین ها که در قبال سرما و یخ‌زدگی به‌طور طبیعی در گیاهان ساخته می‌شوند و کلاً هر ماده‌ای که خاصیت آنتی‌اکسیدانی داشته باشد بشدت گیاه را در مقابل سرما و یخ‌زدگی محافظت می‌کند.
۳- با توجه به اینکه افزایش غلظت مواد قندی و ذخایر درون سلولی باعث مقاومت در مقابل یخ‌زدگی شده و آبیاری آخر فصل رویشی که باعث تداوم رشد می‌گردد منجر به کاهش غلظت مواد می‌شود لذا جهت ممانعت از یخ‌زدگی توصیه می‌شود از آبیاری درختان در آخر فصل رویشی خودداری گردد.
۴- دادن کودهای فسفره در آخر فصل رویشی باعث تجمع مواد و افزایش انرژی درون سلولی شده و از یخ‌زدگی ممانعت به عمل می‌آورد. ولی کودهای ازته در آخر فصل رویشی باعث حساسیت به یخ‌زدگی می‌گردد.
۵- هر عاملی که باعث افزایش لیگنین و ضخیم‌تر شدن دیواره سلولی بشود باعث مقاومت گیاه در مقابل یخ‌زدگی می‌شود که کلسیم یکی از این عناصر است.
۶- هورمون‌های اکسین و سیتوکینین که باعث آوند زایی می‌شوند، اگر در طول دوره رشد (خرداد تا اوایل شهریور) گیاه را با این هورمون‌ها تیمار کنیم مقاومت به سرما در طول زمستان ۳۰ الی ۸۰ درصد افزایش می‌یابد همچنین این دو هورمون مخصوصاً سیتوکینین با افزایش مواد قندی و غلظت درون سلولی نقش عمده‌ای در ممانعت از یخ‌زدگی دارند.
۷- هورمون‌هایی از گروه براسینو استروئیدها و سالسیلات ها به‌صورت موضعی می‌توانند در مدت زمان کم گیاه را در قبال کاهش نیم تا یک درجه سانتی‌گراد حفاظت کرده و از سرمازدگی نجات دهند که برای سرمای یک روز بعد مؤثر می‌باشند.
۸- شخم زدن خاک باعث افزایش منافذ هوا در خاک گردیده و بایستی در طی دوره‌های حساس به یخبندان از آن اجتناب نمود.
۹- برای درختان غیرخزان کننده هرس حاشیه درختان به دلیل امکان مبادله بهتر گرما به خاک در زیر درختان باعث افزایش محافظت در مقابل یخ‌زدگی می‌شود.
