درخت عناب از درختان مناطق گرمسیر بوده و مربوط به کشور چین است. کاشت درخت عناب در این کشور در طی هزاران سال متمادی انجام می‌شده است. اعتقاد بر این است که این گیاهان بومی اندونزی و مالزی در جنوب شرق آسیا هستند؛ اما هم اکنون در نواحی گرمسیر جنوب آفریقا و سراسر آسیای میانه تا هند، چین، کره، ویتنام، مالزی، استرالیا و جزایر اقیانوس آرام نیز پراکنش دارند. در ایران نیز اقدام به کاشت درختان عناب می‌نمایید. عناب هندی درخت میوه‌ای گرمسیری از جنس و خانواده عناب (Rhamnaceae) می‌باشد. این گیاه به‌صورت درختچه یا درختی کوچک، خاردار، به ارتفاع بیش از ۱۵ متر و با قطر تنه حدود ۴۰ سانتیمتر یا بیشتر و تاجی گسترده رشد می‌کند. میوه دارای تنوع زیاد در شکل و اندازه است. اما اغلب تخم مرغی شکل یا کشیده و گرد است که حدود ۲٫۵ تا ۶٫۲۵ سانتیمتر طول دارد که بسته به گونه گیاه این اندازه‌ها متفاوت است. گوشت میوه به رنگ سفید و ترد است. پوست میوه صاف، براق و نازک است.
عناب هندی درختی کوچک یا درختچه‌ای در اندازه‌های متوسط است که با قدرت رشد کرده و دارای ریشه‌های گسترده است. وجود این ریشه‌های گسترده و قوی، درخت را در برابر شرایط کم آبی و خشکی مقاوم می‌کند. این درختان ممکن است به‌صورت افراشته یا درختچه‌ای با تاج پراکنده رشد کنند. برگ‌ها دارای آرایش متناوب، تخم مرغی یا بیضی شکل با انتهای گرد و دارای سه رگبرگ اصلی فرورفته می‌باشند. این برگ‌ها حدود ۲٫۵ تا ۳٫۲ سانتیمتر طول و ۱٫۸ تا ۳٫۸ سانتیمتر نیز پهنا دارند و همچنین دارای حاشیه‌ای دندانه‌دار می‌باشند. سطح رویی برگ‌ها به رنگ سبز تیره و براق و سطح زیرین آن‌ها زیرین آن‌ها به رنگ سبز کمرنگ تا سبز مایل به خاکستری و دارای کرک است. بسته به شرایط آب و هوایی منطقه، شاخ و برگ این گیاه ممکن است همیشه سبز یا خزان‌دار باشند.
گل‌ها کوچک و دارای پنج گلبرگ هستند. این گل‌ها معمولاً به‌صورت دوتایی یا سه تایی در حاشیه برگ‌ها تشکیل می‌شوند. گل‌ها به رنگ سفید یا سفید مایل به سبز می‌باشند. میوه‌های این گیاه نیز به رنگ نارنجی تا قهوه‌ای و به طول ۲ تا ۳ سانتیمتر با پالپی خوراکی و به رنگ سفید دیده می‌شوند. پالپ این میوه‌ها دو حجره که محل قرارگیری بذرها است را احاطه می‌کند. این گیاهان سریع الرشد هستند و حدود سه سال پس از کشت می‌توانند میوه تولید نمایند. میوه‌ها آبدار، نرم و از نوع شفت هستند. میوه‌های این گیاه در زمان‌های مختلفی می‌رسند. حتی میوه‌هایی که روی یک درخت نیز تشکیل می‌شوند ممکن است هم‌زمانی در رسیدن بین آن‌ها وجود نداشته باشد. رنگ میوه‌ها در ابتدا سبز رنگ است که به‌مرور زمان در میوه‌های رسیده زرد رنگ می‌شوند. میوه‌های بسیار رسیده نیز به رنگ قرمز مشاهده می‌شوند که نرم و آبدار و دارای پوستی چین خورده می‌باشند و عطری قوی و موردپسند نیز دارند. مزه آن‌ها نیز ترش و شیرین است. بافت گوشتی و مزه این میوه‌ها یادآور مزه میوه سیب است. گوشت میوه‌های نارس نیز به رنگ سفید و دارای مزه‌ای ترش و اسیدی یا نیمه اسیدی است.
کاشت
عناب هندی درختی مقاوم نسبت به گسترده وسیعی از شرایط دمایی است و همچنین در شرایط خشکی با میانگین بارندگی ۱۵ تا ۲۲۵ سانتیمتر نیز به‌خوبی رشد می‌کند که این امر به دلیل ریشه‌های عمیق و گسترده آن است. این درختان همچنین به‌خوبی در خاک‌های سرخ یا سیاه متوسط با آبیاری مناسب و کافی یا روی خاک‌های شنی، ماسه‌ای و آبرفتی بستر رودخانه‌های خشک که دارای شکاف‌های رسی هستند نیز به‌خوبی می‌تواند رشد کند. در خاک‌های سیلیسی و آبرفتی عمیق در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری که میانگین بارندگی سالیانه در آن‌ها حدود ۴۷۰ تا ۱۲۰۰ میلی‌متر است نیز پرورش می‌یابند. در نواحی خشک این درختان در اطراف رودخانه‌ها رشد بهتری خواهند داشت. کشت این گیاهان به‌صورت تجاری معمولاً تا ارتفاعات بیش از ۱۰۰۰ متر گسترش دارد. کشت آن در ارتفاعات بیشتر از این حد، تولید میوه‌های تجاری نخواهد کرد.
این درخت بیشترین مقاومت به ماندابی آب پای بوته و همچنین به خشکی خاک دارد و می‌تواند به‌خوبی در گستره وسیعی از بارندگی‌های سالیانه از ۱۲۵ تا ۲٫۲۲۵ میلی‌متر رشد کند. اما بیشترین پراکنش طبیعی آن در مناطقی با میانگین بارندگی سالیانه ۳۰۰ تا ۵۰۰ میلی‌متر است. در هندوستان حداقل دما برای بقای این گیاهان حدود ۷ تا ۱۳ درجه سانتی‌گراد و حداکثر دما حدود ۵۰ درجه سانتی‌گراد است. مطالعات نشان داده که این گیاهان در خاک‌های قلیایی با پی اچ حدود ۹٫۲ نیز قادر به پرورش هستند. به هر حال خاک‌های شنی لومی تا لومی و عمیق با پی اچ خنثی تا کمی قلیایی، بهترین شرایط برای رشد این گیاهان را فراهم می‌کنند.
برای تکثیر این گیاهان چهار روش وجود دارد:
۱- تکثیر از طریق جداسازی پاجوش‌ها: علاوه بر پاجوش‌ها که از کنار درخت می‌روید، درخت عناب در جستجوی آب شبکه وار ریشه‌های زیادی می‌دواند و از ریشه‌های سطحی، جوانه‌هایی می‌روید و از زمین بیرون می‌آید. در سال اول به شکل ترکه‌ای راست و صاف خودنمایی می‌کند. سال دوم در پایان فصل پاییز که درخت نمو نسبی کرده است، با بریدن ریشه درخت مادری، نهال را با ریشه از زمین بیرون می‌آورند و در جایی دیگر در گودال‌هایی که پیش‌تر آماده شده است می‌نشانند. خاک محل کشت اگر هوموس دار باشد درخت رشد بیشتر خواهد کرد.
۲- قلمه زدن: از این درخت می‌توان در نیمه دوم اسفند ماه قلمه گرفت. قلمه‌ها باید از شاخه‌های جوان یک‌ساله باشد. زمینی را که برای خزانه کاری انتخاب می‌کنند، شخم عمیقی (۳۰ سانتیمتر) زده سپس جوی و پشته می‌کنند. قلمه‌ها ۳۰ سانتیمتری را که به‌طور اریب (کج) بریده شده در کنار پشته‌ها در زمین فرو می‌برند. به‌طوری‌که فقط ۵ سانتیمتر سر قلمه از لبه پشته بیرون و ۲۵ سانتیمتر در خاک فرو رفته باشد. فاصله هر قلمه از یکدیگر حدود ۵ سانتیمتر خواهد بود. پس از کشت قلمه‌ها، جوی‌ها را پر از آب می‌کنند و زمین قلمه کاری شده باید همیشه مرطوب باشد و مرتب وجین شود. در روشی دیگر، پس از برگ‌ریزان پاییزی و آغاز فصل سرما، قلمه‌ها را آماده می‌کنند و در جعبه‌های پر از خاک اره و یا پاکت‌های پلاستیکی که باریک و بلند است و برای همین منظور تهیه کرده‌اند، می‌نشانند و در گلخانه یا جای گرم و مرطوبی می‌گذارند. قلمه‌ها تا وقتی‌که جوانه نزده‌اند، نیاز به آفتاب ندارند. ولی به‌محض جوانه زدن باید در همان مکان در معرض نور خورشید قرار گیرند تا بتوانند به رشد خود به‌طور طبیعی ادامه دهند. قلمه‌ها در خاک اره مرطوب ریشه می‌دوانند و هر قلمه نهالی مستقل خواهد بود. جدا کردن قلمه‌ها در خاک اره کاری بسیار آسان است و ریشه‌ها سالم می‌مانند. پس از برطرف شدن خطر سرما یعنی حدود اردیبهشت ماه آن‌ها را از گلخانه‌ها بیرون می‌آورند و به زمین محل کشت انتقال می‌دهند. قلمه زدن در پاییز یک سال نهال را جلو می‌اندازد و زودتر درخت به بار خواهد نشست.
۳- خوابانیدن: شاخه‌های دوساله‌ای را که از بخش پایینی تنه درخت مادری روییده است می‌توان خوابانید. این کار در فصل پاییز و اواخر زمستان انجام می‌شود. برای خوابانیدن شاخه در خاک به این ترتیب باید اقدام کرد: آن بخش از شاخه که در زیر خاک قرار می‌گیرد به‌وسیله کارد تیزی قبلاً پوست نیمی از شاخه به طول ۵ سانتیمتر بریده و برداشته می‌شود. سپس نزدیک شاخه را گود می‌کنند و آن را به‌آرامی می‌خوابانند و گود را پر از خاک می‌کنند. سر شاخه را که از خاک بیرون می‌ماند به یک قیم می‌بندند تا راست بایستد. از همان محلی که پوست‌برداری شده است، در طول بهار و تابستان ریشه‌های نابجا می‌روید. اسفند سال بعد از آن را از درخت مادر می‌برند و با ریشه به محل اصلی انتقال می‌دهند.
۴- کشت بذر: دانه‌های عناب را گردآوری کرده و سیلو می‌کنند. سپس در بهار می‌کارند. بذور میوه‌های رسیده، هریک می‌تواند نهالی تولید کند. روش کشت به این صورت است که در نیمه اول اسفند بذور را در ظرفی پر از آب می‌ریزند و در جای گرمی می‌گذارند. پس از چند روز که خیس خورد آن‌ها را در زمینی که پیش‌تر آماده شده است می‌کارند. همه روزه روی آن‌ها را آب می‌پاشند. بذرها در نیمه دوم فروردین می‌رویند. نهال‌های دوساله را پس از برگ‌ریزان از خزانه به زمین اصلی منتقل می‌کنند.
خواص
میوه عناب هندی مانند سایر گونه‌های عناب دارای خواص طبی متعددی است و در مکاتب طب سنتی کشورهای مختلف جایگاه ویژه‌ای برای کمک به سلامت و درمان بیماری‌ها دارد. عناب از میوه‌های بسیار مفید است که علاوه بر خواص تغذیه‌ای دارای موارد استفاده زیادی به‌عنوان یک گیاه دارویی است. در بریتانیا میوه این گیاهان را به‌صورت خشک شده و یا به‌صورت آب‌نبات‌های طعم دار همراه با چای عصر میل می‌نمایند.
در کره، چین و تایوان، شربت شیرین میوه آن را مورداستفاده قرار می‌دهند. در برخی مناطق از این میوه برای تهیه سرکه استفاده می‌شود و در آفریقا از آن کیک درست می‌کنند. عناب آرامش‌بخش و ضد بدخلقی بوده و در طب سنتی چین و کره از آن به‌عنوان دارویی که سبب کاهش اضطراب می‌شود و تقویت‌کننده معده و طحال و سیستم گوارشی است استفاده می‌کنند. عصاره آن موجب مهار اثر رادیکال‌های آزاد (به‌عنوان عامل افزایش التهاب) می‌گردد. حاوی آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی چون ویتامین C، کاروتنوئیدها و فلاونوئید است. همچنین موجب تقویت سیستم ایمنی می‌شود. ترکیبات اتری موجود در آن عامل مهارکننده‌ای در افزایش قند خون است. همچنین مقادیر پارامترهای بیوشیمیایی مانند قند خون، اوره، کراتینین، کلسترول سرم، تری گلیسیرید سرم، HDL، LDL، هموگلوبین و هموگلوبین گلیکوزیله را به‌طور قابل‌توجهی به سطح نرمال نزدیک می‌کند. در طب سنتی ایران نیز مصرف جوشانده عناب برای درمان سرفه، سرماخوردگی و آنفلوانزا و انواع گلودرد بسیار توصیه شده است. چای عناب در شرق آسیا یک نوشیدنی بسیار گوارا محسوب می‌شود که به جلوگیری از سرماخوردگی نیز کمک می‌کند. عناب دارای لعاب فراوان، پروتئین، مواد قندی و مقدار زیادی ویتامین C است و به دلیل داشتن لعاب زیاد، نرم‌کننده سینه و ضد سرفه است. جوشانده میوه‌های این گیاه گرفتگی صدا را برطرف می‌کند. به‌علاوه آسم و تنگی نفس را برطرف می‌کند.
مصرف میوه‌های عناب به‌طور معنی‌داری سطوح آنزیم‌های کبدی را کاهش می‌دهد. این آنزیم‌ها نشانگر آسیب بافتی هستند. یافته‌های بافت‌شناسی نشان می‌دهند که این میوه اثرات محافظتی در برابر بیماری‌های کبدی دارد. عناب در درمان کبد چرب نیز مفید است. این میوه منبع خوبی از ویتامین C و حاوی مقادیر قابل ملاحظه‌ای مواد معدنی است. همچنین دارای پروتئین، کربوهیدرات و مواد معدنی کلسیم، فسفر، آهن، کاروتن، تیامین، ریبوفلاوین، نیاسین و فلور می‌باشد. در ضمن حاوی پکتین (به‌عنوان کلسیم پکتان) به‌عنوان فیبر محلول مؤثر در کاهش چربی و قند خون است. محتوای چربی کل میوه عناب بسیار کم است. نسبت اسیدهای چرب اشباع نشده به کل چربی در میوه عناب بالا است، بنابراین متخصصین تغذیه می‌توانند عناب را به‌عنوان بخشی از رژیم غذایی توصیه نمایند.
