انگومک مرکبات که «پوسیدگی فیتوفتورایی طوقه و ریشه مرکبات» و «گموز مرکبات» هم نامیده می‌شود، انتشار جهانی دارد. انگومک مرکبات در مناطق مرکبات کاری ایران در استان‌های مازندران، فارس، کرمان، هرمزگان، کهکیلویه و بویراحمد، و خوزستان گزارش شده است. این بیماری بیشتر در خزانه‌ها و باغ‌های مرکبات قدیمی که درختان آن‌ها روی پایه پرتقال یا لیمو پیوند شده‌اند، خسارت وارد می‌سازد. بررسی‌های اکبرپور و بنی‌هاشمی نشان دادند که در جهرم ۱۰ درصد خاک‌های خزانه‌های مرکبات به بیمارگرهای مزمن مرکبات آلوده هستند و حداقل خسارت این بیماری در باغ‌های مرکبات ۵ درصد تعداد درختان است.
نشانه‌های بیماری
علائم بیماری انگومک مرکبات بیشتر روی طوقه و تنه، ریشه و گاهی میوه و برگ پدیدار می‌شوند:
الف) پوسیدگی طوقه و تنه
این نشانه در بخش طوقه و بن تنه درخت و اگر پایه درختان مرکبات در برابر بیماری مقاوم باشد روی قسمت پیوندی درخت از پایه به بالا بروز می‌کند. لایه زاینده و بافت‌های پوست داخلی قسمت‌های عفونی آسیب می‌بینند و رنگ آن قسمت‌ها متمایل به قهوه‌ای می‌شود، ولی پوست خارجی دوام می‌آورد. با پیشرفت عفونت در این قسمت شکاف‌های کوچکی ایجاد شده، انگوم فراوان از شکاف‌ها خارج و سرانجام پوست منهدم می‌شود.
انگوم خارج شده در آب انحلال‌پذیر است و در مناطق نیمه گرمسیری بعد از باران‌های شدید از بین می‌رود، ولی انگوم در شرایط آب و هوایی خشک روی تنه درخت باقی می‌ماند. چنانچه بخش‌های عفونی پیرامون تنه درخت گسترش یابند و لایه زاینده از بین برود، درخت بیمار به آهستگی از پای درمی‌آید. درختانی که پوسیدگی، بخشی از تنه آن‌ها را فرا می‌گیرد و آلودگی آن‌ها شدید است، برگ‌هایشان به رنگ سبز کم‌رنگ با رگبرگ‌های زرد درمی‌آیند. چنین درختانی دچار برگ‌ریزی و سر خشکیدگی سرشاخه‌ها شده، جست های ضعیفی تولید می‌کنند. اگر گسترش لکه‌ها متوقف شود و یا قارچ بمیرد، منطقه آلوده تنه با بافت پینه‌ای احاطه شده، کم‌کم التیام می‌یابد. پوسیدگی به‌سرعت گرداگرد بن تنه نهال‌ها در خزانه و درختان جوان را که قطر تنه آن‌ها کم است فرا گرفته، موجب انهدام آن‌ها می‌شود.
ب) پوسیدگی ریشه
گونه‌های مختلف phytophthora بیشتر باعث فساد ریشه‌های رشته‌ای می‌شوند. ابتدا پوست ریشه‌های عفونی نرم شده، رنگش تغییر کرده، آب‌گز شده، به‌آسانی کنده می‌شود و فقط مغز نخی شکل (بافت‌های آوندی) به رنگ سفید باقی می‌ماند. پوسیدگی ریشه‌های نخی به‌ویژه در نهال‌ها و پایه‌های حساس و خاک‌های آلوده خزانه‌ها یا در درختان جوانی که در خاک آلوده کشت شوند، شدید است. پوسیدگی ریشه در درختان بارور پیوند شده روی پایه حساس نیز رخ می‌دهد.
ج) پوسیدگی میوه
آلودگی میوه به گونه‌های مختلف phytophthora باعث بروز پوسیدگی قهوه‌ای می‌شود. رنگ قسمت آلوده میوه، قهوه‌ای روشن و بافت آن چرمی می‌شود (عکس ۶-۵). در ایران اغلب، میوه‌هایی که در سطح زمین باغ یا در نزدیکی آن قرار دارند آلوده می‌شوند.
عوامل بیماری
شایع‌ترین و گسترده‌ترین عوامل انگومک مرکبات در باغ‌های مرکبات جهان دو گونه قارچ از جنس phytophthora به نام‌های P . nicotianae و P . citrophthora هستند. گونه P. nicotianae بیشتر در مناطق نیمه گرمسیری و گرم‌تر جهان شیوع دارد. در ایران عوامل انگومک مرکبات در استان‌های فارس، کرمان و هرمزگان هر دو گونه مذکور و در استان کهکیلویه و بویراحمد فقط گونه P . nicotianae گزارش شده است. اسپورانژهای P . citrophthora پایدار و ۱ تا ۲ برجستگی (پاپیل) دارند. این گونه، تولید اسپور نمی‌کند.
برای رشد اندام رویشی این گونه دمای کمینه، بهینه و بیشینه به ترتیب ۵، ۲۵ تا ۲۸ و ۳۵ درجه سانتی‌گراد است. اسپورانژهای P . nicotianae پایدارند، بیشتر یک برجستگی و به‌ندرت دو برجستگی دارند. این گونه در حضور تیپ جنسی سازگار (A1 یا A2) أسپور تشکیل می‌دهد. دمای کمینه، بهینه و بیشینه به ترتیب ۵، ۳۰ تا ۳۳، و ۳۷ درجه سانتی‌گراد است
چرخه بیماری و اپیدمیولوژی
گونه‌های phytophthora معمولاً در باغ‌های مرکبات سرتاسر جهان وجود دارند. ازاین‌رو در بیشتر موارد انگومک مرکبات نوعی بیماری بومی (اندمیک) به شمار می‌رود. جمعیت قارچ در خاک از راه آلودگی بی دربی ریشه‌های مویی تداوم می‌یابد. قارچ در شرایط مساعد از نظر درجه حرارت و در رطوبت بالا، اسپورانژهایی تولید می‌کند که زئوسپورهای متحرک خودشان را در خاک رها می‌سازند و این زئوسپورها در بخشی از طول ریشه‌های جدید به کمک موادی که به‌طور طبیعی از این قسمت ریشه‌ها به خارج میتراوند، جذب می‌شوند. زئوسپورها به‌محض تماس با ریشه، کیستی شده، جوانه می‌زنند و ریشه را آلوده می‌کنند. اگر قارچ از نوک موی ریشه وارد آن شود، ممکن است آلودگی در داخل پوست پیشروی کند.
چرخه بیماری
در این حالت ریشچه به‌طور کامل می‌پوسد. تا زمانی که شرایط مساعد و بافت حساس در اختیار قارچ باشد این چرخه تکرار می‌شود. گونه‌های phytophthora بیشتر دوره‌های نامساعد را در بقایای ریشه می‌گذرانند، پوست پوسیده ریشه درخت بیمار جدا می‌شود و قارچ در آن کلامیدسپور تولید می‌کند که می‌تواند مدت زیادی در خاک باقی بماند.
زمانی که شرایط مساعد فراهم شود، کلامیدسپور جوانه کت و سرانجام اسپورانژ و زئوسپور تولید می‌کند یا مستقیماً میسلیوم تشکیل می‌دهد. و همه گونه‌های فیتو فتورا می‌توانند به‌صورت میسلیوم یا اسپورانژهای دارای دیواره حیم و یا به‌صورت کلامیدسپور در ریشه‌های زنده باقی بمانند. پوسیدگی طوقه و تنه هنگامی رخ می‌دهد که زنوسپورها یا دیگر اندام‌های قارچ به فسا بالاتر از سطح زمین انتشار یابند. در شرایط مناسب، آلودگی از راه زخم با ترک‌های طبیعی موجر در پوست بن تنه رخ می‌دهد. لایه زاینده زیر پوست تا ۱۴ روز پس از تشکیل، نسبت به عفونت حساس است.
تماس طولانی مدت طوقه و ریشه با آب راکد در زمین‌های غرقاب (به‌ویژه در باغ‌هایی که خاک آن‌ها سنگین و زه دارند)، انباشتن خاک یا هر گونه مواد دیگر پیرامون طوقه درخت، کاشت درخت به‌طور عمیق به‌گونه‌ای که بخشی از تنه یا محل پیوند داخل خاک قرار گیرد و استفاده از پایه‌های حساس در برابر بیماری از عوامل مساعدکننده وقوع عفونت و تشدید بیماری هستند.
مبارزه با انگومک مرکبات
با پیشگیری، بهسازی و تیمار درختان بیمار می‌توان انگومک مرکبات را کنترل کرد. در این راستا بیشتر فعالیت باغدار باید در جهت پیشگیری از پیدایش بیماری باشد.
الف) پیشگیری
اقدامات زیر در جلوگیری از پیدایش انگومک مرکبات مؤثرند:
- استفاده از پایه‌های مقاوم در برابر بیماری بهترین راه مبارزه با این بیماری است. بررسی‌های انجام شده در ایران به‌وسیله اکبرپور و بنی‌هاشمی (۱۳۷۷) مؤید آن‌اند که شدت بیماری‌زایی گونه P. citrophthora نسبت به P . nicotianae بیشتر است. ریشه لیموشیرین حساس‌ترین و ریشه نارنج سه برگچه‌ای مقاوم‌ترین گونه (به‌عنوان پایه) هستند. واکنش اندام‌های هوایی گونه‌های مختلف مرکبات در برابر بیماری به ترتیب حساسیت عبارت‌اند از: لیموشیرین، پرتقال، بالنگ، گریپ فروت، لیموترش، نارنگی، بکراوی، نارنج و نارنج سه برگچه‌ای». مطالعات انجام‌شده در خارج نشان می‌دهند که آلمو در برابر عفونت پوستی مقاومت زیادی دارد و در برابر عفونت ریشه‌ای متحمل است.
۲. محل پیوند نهال‌ها باید حداقل ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر از سطح خاک بلندتر باشد.
٣. از انباشتن خاک و کود در اطراف طوقه خودداری گردد.
۴. چنانچه زمین محل کاشت به مدت ۶ تا ۱۲ ماه به‌صورت آیش گذاشته شود، جمعیت گونه‌های phytophthora (و نماتود مرکبات) به‌طور مؤثری کاهش می‌یابد؛ زیرا ریشه‌های مرکبات فاسد و تجزیه می‌شوند و سطح مایه قارچ کم می‌شود آفتاب دهی خاک با پلاستیک شفاف این عمل را تسریع می‌کند.
۵. مدیریت صحیح آبیاری، در اقلیم خشک ضروری است. در آبیاری غرقابی و آبیاری جویچه‌ای مدیریت آبیاری بسیار مشکل است، زیرا خاک‌ها معمولاً در ابتدا خیلی خیس و در انتها خیلی خشک می‌شوند. آبیاری بهینه در باغ‌های مرکبات این نواحی به‌اندازه‌ای است که نیاز تبخیر – تعرق ناحیه تأمین شود. آبیاری مطلوب موقعی است که ۶۰ تا ۹۰ سانتی‌متر از عمق خاک خیس شود و قبل از آبیاری بعدی، خشکی ۳۰ سانتی‌متر بالای خاک به ۶۰۰ تا ۷۰۰ کیلو پاسگال (kPa) برسد. خشکی به اسپورانژها و زئوسپورهای فیتو فتورا صدمه می‌زند و باعث ریشه‌زایی درخت می‌شود.
ب) بهسازی و تیمار درختان بیمار
۱- لازم است ابتدا خاک دور طوقه درخت مبتلا را کنار زده، با تعبیه مرز و پشته خاکی مناسب از رسیدن آب به تنه درخت جلوگیری کرد. درختان بیمار باید جداگانه آبیاری شوند.
۲- محل آلودگی و بافت‌های پوست و چوب ریشه و طوقه درختان عفونی را که قهوه‌ای شده‌اند، باید با یک چاقوی تیز، آن اندازه تراشید تا به نسج زنده و سالم درخت برسد، آنگاه با محلول دو درصد مخلوط بردو و یا قارچ‌کش مسی دیگری محل‌های تراشیده شده را ضدعفونی کرد و پس از خشک شدن با چسب باغبانی پوشاند.
۳- قارچ‌کش‌های سیستمیک متالاکسیل (ردومیل) و فوزتیل آلومینیم (آلیت) بر گونه‌های phytophthora مؤثرند و بیماری‌های ناشی از آن قارچ‌ها را در باغ کنترل می‌کنند.
