زرشک با نام علمی Berberis integerima بومی مناطق معتدل و نیمه استوایی اروپا، آسیا، آفریقا، آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی و در کل آب‌وهوای کویری، خشک، گرم و پرآفتاب است. زرشک از گیاهان راسته آلاله Ranals بوده و جزء تیره زرشکیان (Berberidaceae) است. این گیاه نهان‌دانه دولپه‌ای و جداگلبرگ است. گیاه زرشک از نظر تشکیل گل یک گیاه روزبلند است. از میوه این گیاه برای مصارف خوراکی و همچنین دارویی استفاده‌های زیادی می‌شود. درختچه این گیاه خاردار است و به‌صورت خودرو و وحشی رشد می‌کند. زرشک نوعی گیاه درختچه مانند می‌باشد که دارای دانه‌های ریز قرمزرنگی است. میوه زرشک بیشترین را به کشمش بی‌دانه‌دارد. از زرشک برای پخت پز در غذاها استفاده می‌شود. میوه زرشک داری طعمی به نسبت تلخ است. برگ‌های این گیاه بیضی‌شکل با دندانه‌های اره‌ای مانند است. ارتفاع این گیاه بین ۱ تا ۳ متر می‌باشد.
کاشت، داشت و برداشت
به‌طورکلی راه‌های ازدیاد زرشک به‌قرار زیر است: ۱- پاجوش طوقه‌ای، ۲- خوابانیدن، ۳- قلمه، ۴- بذر
۱- پاجوش طوقه‌ای: زرشک به‌وسیله پاجوش ازدیاد می‌یابد. همه‌ساله نهال‌های تازه‌ای از پای بوته‌ها به‌صورت پاجوش‌ها تولید و رشد می‌کنند. پاجوش‌ها از روی طوقه به وجود می‌آیند و به همین دلیل هم آن‌ها را پاجوش‌های طوقه‌ای می‌نامند. ازدیاد به‌وسیله پاجوش مهم‌ترین و متداول‌ترین راه ازدیاد بوته‌های زرشک است. به‌تناسب قوی یا ضعیف بودن درختچه‌ها بعد از یک سال یا دو سال می‌توان پاجوش‌های ریشه‌دار و خوبی به دست آورده و درجای دیگر آن‌ها را کاشت. هنگام جدا کردن پاجوش‌ها از گیاه مادری باید سعی کرد که پاجوش‌ها ریشه‌های زیادتری داشته باشند ازدیاد پاجوش، ازدیادی غیرجنسی است و در ازدیادهای غیرجنسی هر نهال تمام خواص گیاه مادری را تا حدود صد درصد به ارث میبرد.
۲- خوابانیدن: هرگاه شاخه‌های جوان یک الی دوساله را در پائیز در خاک بخوابانند نخست ریشه داده و پس از یک سال از جوانه‌هایشان نهال‌هایی به‌تدریج سر از خاک بیرون می‌آورند. این شاخه‌ها را پس‌ازآنکه خوب رشد کرده و قوی شدند از گیاه مادر جدا کرده و در محل نهایی می‌کارند. ریشه‌های زرشک در برابر سرمای هوا خیلی حساس هستند لذا باید پیش از بیرون آوردن نهال‌ها از خاک چاله‌های ۵۰ × ۵۰ × ۵۰ سانتی‌متر را آماده کنند و نهال‌ها را به‌محض بیرون آوردن از خاک فوراً در چاله‌ها کاشته تا صدمه نبینند. یا آنکه ریشه‌هایش را به‌وسیله کمی خاک و یک کیسه پلاستیکی می‌پوشانند.
۳- قلمه: اگر در اسفندماه قلمه، بزنند قلمه‌ها ریشه داده و رشد می‌کنند و سال بعد یا حداکثر ۲ سال بعد قابل کاشت خواهند شد. قلمه زدن تنها در بعضی از انواع زینتی موفقیت‌آمیز است و ۲ سال بعد نیز قابل‌انتقال است.
۴- بذر: زرشک دانه‌دار می‌تواند با بذر ازدیاد یابد. برای این کار بذر به مدت ۲ ماه در گرمای ۶ درجه بالای صفر گذاشته و سپس آن‌ها می‌کارند.
کاشت نهال‌های زرشک در اوایل بهار نیز امکان‌پذیر است ولی احتمال گرفتن درختچه‌ها در پائیز بیشتر است. چه ریشه‌ها زمان بیشتری برای رشد در اختیار دارند. بعد از کاشت نهال‌ها مراقبت‌های لازم را باید انجام داد و بهترین این مراقبت‌ها آبیاری در نقاط کم باران است که زمانی باید انجام گیرد که گیاه بدان نیاز دارد. پس از رشد کامل و در زمان بازدهی نیز همین موضوع باید با دقت رعایت شود تا گیاه بتواند قدرت بازدهی خود را به‌خوبی نشان دهد. از دیگر مراقبت‌ها هرس و مبارزه با بیماری‌ها و آفات است.
در هرس به بریدن شاخه‌های خشک‌شده و بیمار قناعت می‌شود. با توجه به اینکه زرشک تنها روی شاخه‌های پارساله میوه می‌دهد و هر شاخه هم تنها یک‌بار در زندگی به میوه می‌نشیند تصور می‌رود که هنگام برداشت محصول بهتر است که شاخه‌های میوه‌دار را با میوه‌اش به‌وسیله قیچی باغبانی هرس کرد تا شاخه‌ای که از لحظه دادن محصول بی‌فایده روی درختچه باقیمانده و قسمتی از غذای شاخه‌هایی را که سال بعد باید محصول بدهند به سمت خودش جذب می‌کند، حذف شود و درنتیجه غذا و شیو غذایی بیشتری در اختیار شاخه‌های محصول دهنده سال بعد قرار گیرد تا بتواند در سال بعد محصول زیادتری بدهد. بریدن پاجوش‌ها از پای بوته‌ها به‌منظور ازدیاد درختچه‌ها نیز خود نوعی هرس است.
هرس درختچه‌های زرشک را در فصل‌های پائیز و زمستان باید انجام داد. هدف از هرس در مهروموم‌های نخست فرم دادن به درختچه است که معمولاً دارای چند تنه است. از سال چهارم به بعد که کم‌کم دوران باردهی بوته زرشک آغاز می‌شود آن را معمولاً مثل سندان هرس می‌کنند به همین دلیل آن را هرس سندانی می‌نامند چون از دور به شکل سندان است چنانچه هرس مرتب همه‌ساله و به‌طور صحیح انجام نگیرد مقدار محصول کاهش می‌یابد.
نهال‌های زرشک در سن ۳ تا ۴ سالگی محصول دادنشان را شروع می‌کنند. گرده‌افشانی زرشک به‌وسیله حشرات ازجمله زنبورعسل انجام می‌شود. زرشک معمولاً روی شاخه‌های پارساله میوه می‌دهد. بهترین زمان برداشت وقتی است که دانه‌های زرشک کاملاً یکنواخت قرمز شده باشند و این معمولاً اوایل پائیز است. برداشت آن با دست به دلیل وجود خارهای فراوان در بوته، دشوار است. برای این کار سفره‌ای زیر درختچه پهن کرده و با یک چوب‌دستی دراز ضرباتی آهسته به تک شاخه‌ها وارد می‌کنند تا هم میوه‌ها روی سفره بیفتند و هم شاخه‌ها صدمات زیادی نبینند. پس از چیدن آن‌ها را معمولاً خشک می‌کنند. رنگ میوه‌ها در دوران رشدشان نخست، سبز بعد قرمز و در آخر سیاه است. آبان ماه معمولاً زمان برداشت محصول زرشک است درصورتی‌که باران‌های پائیزی اجازه دهند هرچه دیرتر محصول را برداشت کنند بهتر است زیرا میوه شیرین‌تر و خوشمزه‌تر می‌شود. میوه نارس کمی گس است.
بیماری‌ها و آفات
آفات زرشک حشرات جونده و مکنده و همچنین قارچ‌ها هستند که به‌وسیله حشره‌کش‌ها و قارچ‌کش‌ها با آن‌ها مبارزه می‌شود. بیماری‌ها و انگل‌های مهم زرشک به‌قرار زیر است:
۱- رنگ سیاه گندم pucchinia gramini را می‌توان نام برد. لازم به ذکر است زرشک میزبان حد واسطی برای زنگ سیاه که یکی از بیماری‌های صعب‌العلاج گندم است. این قارچ یک دوره زندگی خود را روی زرشک می‌گذراند. لذا همیشه باید سعی کرد که محل زرشک کاری از مزارع گندم دور باشد تا اسپورهای قارچ بر روی بوته‌های گندم انتقال نیابند. بعضی از شرایط جوی مثل رطوبت و گرما نیز می‌توانند به این بیماری شدت دهند. رعایت تناوب زراعی از شدت بیماری در گندم می‌کاهد.
۲- سفیدک سطحی زرشک
۳- شته زرشک (یکی از مهم‌ترین آفات)
۴- پروانه انگشتری
۵- مگس گیلاس
۶- پروانه ابریشم‌باف ناجور
خواص
میوه این درخت دارای عطروطعم اسیدی تیز است. در اروپا برای قرن‌ها از آن برای اهداف آشپزی استفاده می‌شود و هم‌اکنون نوع زرشک وحشی آن در بسیاری از نقاط اروپا رشد می‌کند. زرشک به‌عنوان خوراکی استفاده می‌شود و سرشار از ویتامین c است. در ایران در غذایی بسیار معروف با نام زرشک‌پلو مصرف دارد. نوع آب‌گیری آن برای آب زرشک استفاده دارد که البته خیلی‌ها در زمان تهیه به‌اشتباه می‌جوشانند و خبر ندارند با این کار ویتامین‌های اصلی آن از بین می‌رود. در روسیه به‌عنوان مربا با توت مخلوط شده و عصاره آن به‌عنوان طعم‌دهنده مشترک برای نوشابه و آب‌نبات استفاده می‌شود.
مصرف طبی زرشک به دوره مصر باستان می‌رسد که فراعنه و ملکه‌ها این گیاه را با تخم رازیانه به‌منظور درمان طاعون مصرف می‌کردند. امروزه گفته می‌شود این گیاه درد مفصلی، روماتیسم و تورم ناگهانی پسوریازیسرا تسکین می‌بخشد. انواع عفونت‌هایی که زرشک می‌تواند در درمان آن‌ها مؤثر واقع شود عبارت است از: عفونت گلو، مجاری ادراری، مجاری معده‌ای، روده‌ای، ریه‌ها، عفونت‌های مخمری و اسهال. سبوس ریشه و ساقه این گیاه خاصیت درمانی دارد. ریشه و ساقه این گیاه زردرنگ است و اروپایی‌ها و آمریکای شمالی برای رنگ‌آمیزی لباس از آن استفاده می‌کردند؛ اما ترکیبات موجود در سبوس این گیاه زرشک را به‌عنوان یک گیاه‌درمانی مطرح کرده است. سبوس و پوسته این گیاه‌درمانی مطرح کرده است. سبوس و پوسته این گیاه حاوی الکالوئید هست که به عقیده برخی از افراد آنتی‌بیوتیک است و به عقیده متخصصان طب گیاهی سبب تحریک خاصیت ضدعفونی غشای مخاطی بدن می‌شود. به‌منظور پی بردن به این ادعا، اگر قطره‌ای زرشک را روی زبان خود بگذارید، دهان شما آبکی خواهد شد. این بدان معنا نیست که زرشک طعم خوبی دارد، بلکه این گیاه تقریباً تلخ است بلکه به گفته کارشناسان طب گیاهی، وقتی دهان شما آبکی می‌شود سبب می‌شود که بتوانید با عفونت مبارزه کنید.
این گیاه در اثر تحریک بخش‌هایی از سیستم ایمنی بدن این اثر را بر جای می‌گذارد. معرفی گیاه زرشک گلی است که طول آن به ۹ پا می‌رسد و دارای شاخه‌های خاکستری است. برگ‌های آن دارای دندانه‌های سونی است. بین ماه‌های آوریل و ژوئن غنچه‌ها و گل‌های زرد روشن از آن جوانه می‌زنند. این غنچه‌ها و گل‌ها در فصل پاییز رنگ قرمز گیلاسی به خود می‌گیرند که به‌صورت بوته‌های خمیده رشد می‌کنند. می‌توانید از زرشک رسیده برای تهیه مربا استفاده کنید، یا آن را همانند قرقاط مصرف کنید. زرشک کمی ترش‌تر است ولی به‌اندازه قرقاط تلخ نیست. ترکیبات گیاه سبوس و ریشه زرشک حاوی انواع بسیاری از مواد شیمیایی به نام آلکالوئید ایزوکینولین است. دانشمندان و محققان این ترکیبات را در طول سالیان متمادی موردتحقیق و بررسی قرار داده‌اند و پی بردند که آن‌ها درواقع خواص آنتی‌بیوتیکی دارند. برخی از آن‌ها باعث پایین آوردن تب، کاهش تورم و فشارخون شده و به تنظیم ضربان قلب و انقباض عضلات قلب کمک می‌کنند.
اشکال موجود زرشک در شکل چای، کپسول، عصاره‌ها، مایع یا تنتورها و یا پماد موضعی عرضه می‌شود. عصاره‌های حاصل از این ماده به‌صورت دارویی حاوی ۸ تا ۱۲ درصد محتوای الکالوئید ایزوکینولین استانداردشده است. نحوه مصرف اگر به علت عفونت‌های مکرر غالباً آنتی‌بیوتیک زیاد مصرف کرده‌اید، پزشک شما به‌عوض داروهای تجویزی، ممکن است داروهای گیاهی را نیز مدنظر قرار دهد. دلایل متعددی برای این ادعا وجود دارد. زرشک می‌تواند احساس سرحال بودن به شما دهد و شما را از سایر معالجات نجات دهد. همچنین، میزان مقاومت به آنتی‌بیوتیک‌ها رو به افزایش است. به‌منظور رهایی از این وضعیت. بسیاری از بیماران به سایر راه‌های درمان بیماری‌ها روی می‌آورند. دلیل دیگر این است که بدن شما در واکنش به انواع آنتی‌بیوتیک‌ها دچار تغییرات می‌شود و این تغییرات همیشه خوب نیست. فلور نرمال که در بدن همه ما وجود دارد و ما را در مبارزه با عفونت کمک می‌کند، می‌تواند در اثر مصرف مکرر آنتی‌بیوتیک‌ها از بین برود. درمانگر ممکن است شما را یاری کند تا این باکتری خوب good bacteria را از طریق رهایی مقطعی از مصرف انواع آنتی‌بیوتیک‌ها، دوباره در خود بازیابید. بنا به دلایل مشابه. پماد زرشک را نیز می‌توان برای درمان ورم مفاصل یا پسوریازیس تجویز کرد، چون داروهایی که به‌طور مرتب برای درمان این حالات مصرف می‌شوند ممکن است تعادل بدن شما را مختل سازند.
غالباً عوارض جانبی ناشی از معالجات درمانی قوی سبب تحریک واکنش‌هایی در بدن می‌شوند که به‌مثابه یک بیماری کاملاً جدید می‌تواند جلوه کند. صرف‌نظر از هرگونه دلیل وقتی درمانگر شما بداند که قطع مصرف دارو هیچ‌گونه خطری برای سلامتی شما ندارد، می‌تواند در عوض مصرف زرشک را تجویز کند. زرشک همچنین می‌تواند به‌عنوان یک روش پیشگیرانه توصیه شود. هرگز نباید بیش از پنج تا هفت روز زرشک مصرف کرد. اگر معده شما حساس است، مصرف این ماده به مدت سه تا پنج روز احتمالاً کافی است. برای درمان گلودرد، عفونت‌های مثانه، اسهال، برونشیت یا عفونت‌های مخمری از اشکال قابل‌مصرف زرشک حالت موردنظر را برگزینید: چای: ۲ تا ۴ گرم ریشه خشک زرشک خیس‌خورده، روزانه ۳ بار. تنتور: (محلول ۵٫۱ ساخته شده از گیاه و الکل یا گل، الکل و آب) به میزان ۳ تا ۶ میلی‌لیتر (۲٫۱ یا ۲٫۱ ۱ قاشق چای‌خوری، روزانه سه بار) عصاره‌های خشک: ۲۵۰ تا ۵۰۰ میلی‌گرم، روزانه سه بار.
برای درمان آرتریت، پسوریازیس، ناراحتی‌های پوستی: ۱۰ درصد عصاره زرشک را روزانه سه بار روی پوست بدن بمالید. باید توجه داشت که پاره‌ای از عفونت‌ها در صورت مصرف نکردن آنتی‌بیوتیک ممکن است خطرناک باشند. هرگز در این فکر نباشید که درصورتی‌که بدن شما به آنتی‌بیوتیک قوی‌تر نیاز دارد به‌جای آن از گیاهانی مانند زرشک استفاده کنید. اطمینان حاصل کنید که دستورالعمل‌های درمانگر خود را رعایت می‌کنید. نکات احتیاطی اگر زرشک به‌صورت صحیح استفاده شود ماده دارویی بی‌خطری است، اما در صورت باردار بودن از مصرف آن اجتناب ورزید. تداخل‌های احتمالی میزان مصرف بالای این گیاه به مدت طولانی می‌تواند سبب ناراحتی معده و روده‌ها شود و جذب ویتامین B کافی در بدن را مشکل کند.
خواص درمانی و داروئی زرشک
ریشه، پوست و ساقه
سبوس و ریشه زرشک حاوی مواد شیمیایی به نام آلکالوئید ایزوکوئینولین است. این ترکیبات دارای خواص آنتی‌بیوتیکی دارد. برخی از آن‌ها باعث پائین آوردن تب، کاهش تورم و فشارخون شده و به تنظیم ضربان قلب و انقباض عضلات قلب کمک می‌کنند.
برای برطرف کردن سوزش ادرار مفید است.
واریس را درمان می‌کند.
نقرس و رماتیسم را برطرف می‌کند.
بی‌اشتهایی را برطرف می‌کند.
اعمال دستگاه گوارش را منظم می‌کند و سوءهاضمه را از بین میبرد.
برای درمان زردی و یرقان مؤثر است.
آن‌هایی که مبتلا به ورم طحال هستند می‌توانند برای معالجه از این گیاه کمک بگیرند.
برای معالجه بواسیر نافع است.
برای شست‌وشوی چشم، می‌توان از جوشانده ریشه و ساقه زرشک استفاده کرد.
برای درمان یرقان و زردی مؤثر است.
برگ
اسهال‌های مزمن را درمان می‌کند.
برگ زرشک دارای مقدار زیادی ویتامین ث است.
در موقع آنژین و گلودرد، دم‌کرده برگ زرشک را قرقره کنید.
مصرف مقدار زیاد زرشک و یا ساقه و برگ آن برای زنان حامله مناسب نیست.
میزان مصرف بالای این گیاه به مدت طولانی می‌تواند سبب ناراحتی معده و روده‌ها شود و جذب ویتامین B کافی در بدن را مشکل می‌کند.
جویدن برگ زرشک، باعث محکم شدن لثه و دندان می‌شود.
درمان اعتیاد: به سبب الکالوئید بربرین موجود در آن قادر به درمان اعتیاد با تریاک بوده و اعتیاد معتادان را برطرف می‌نماید. مضافاً اینکه این اثربخشی در حیوانات آزمایشگاهی که به‌طور مصنوعی به مرفین معتاد گردیده بودند به اثبات رسیده است.
