دم شیر یکی از قدیمی‌ترین گیاهان مورداستفاده بشر است. دم شیر از جمله گیاهان چندساله و علفی است. گیاهی دارویی است که خواص دارویی و درمانی بسیاری دارد. گیاهی معطر است. از این گیاه در صنایع مختلف دارویی، غذایی حتی آرایشی و بهداشتی استفاده گسترده می‌شود. در نواحی کوهستانی و مرتفع به‌صورت خودرو رشد می‌کند. جزء خانواده نعناعیان می‌باشد. این گیاه ساقه‌ای مربعی شکل و ارغوانی دارد. ساقه این گیاه پوشیده از موهای ریز است. برگ‌ها به رنگ سبز و مخالف یکدیگر هستند. برگ‌های حاشیه‌ای و دندانه‌داری دارد. گل‌های این گیاه به‌صورت خوشه‌ای در انتهای گیاه ظاهر می‌شود. گل‌های زنگوله‌ای مانندی در رنگ‌های یاسی، بنفش و صورتی دارد. گل‌های این گیاه جاذب حشراتی همچون زنبورعسل و پروانه است. منشأ این گیاه نواحی مدیترانه در آسیا و اروپا گزارش شده است. این گیاه در مرکز و غرب اروپا، شمال آسیا، شمال آفریقا، اسکاندیناوی، انگلیس و مناطق بالکان می‌روید.
ارتفاع این گیاه با توجه به شرایط اقلیمی محل رویش متفاوت و بین ۵۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر است. ساقه مستقیم، منشعب، چهارگوش و کم‌وبیش توخالی است. برگ‌ها به‌طور متقابل روی ساقه قرار گرفته‌اند. برگ‌های پایینی گیاه نسبت به برگ‌های بالایی بزرگ‌ترند. طول این برگ‌ها ۶ تا ۱۰ سانتی‌متر و کم‌وبیش پهن بوده و دارای ۵ تا ۷ بریدگی است. دم برگ‌های پایینی نسبت به برگ‌های بالایی بلندتر است. برگ‌های بالایی و میانی کوچک‌تر و طول آن‌ها به دو تا چهار سانتی‌متر می‌رسد. سطح برگ‌ها از کرک‌های ظریفی پوشیده شده است. گل‌ها به رنگ صورتی و به‌صورت دسته‌های متراکمی که شامل ۸ تا ۱۱ گل است. در زاویه برگ‌ها تشکیل می‌شوند. گل‌ها بسیار کوچک، طول آن سه تا پنج میلی‌متر است. روی هر ساقه ۲۰ تا ۲۵ چرخه گل مشاهده می‌شود. میوه این گیاه فندقه و چهارقسمتی است. بذر گیاه دم شیر سه وجهی، به طول دو و ضخامت یک میلی‌متر بوده و رنگ آن قهوه‌ای روشن است. وزن هزار دانه ۷/۰ تا ۹/۰ گرم است.
پیکره رویشی دم شیر حاوی مواد مؤثر است. مهم‌ترین مواد مؤثر دم شیر را ترکیب‌های ایرویدوئیدی (مشابه آنچه در ریشه سنبل‌الطیب وجود دارد) از جمله لئونورید تشکیل می‌دهد. آلکالوئیدهای لئونورین و استاپیدرین، تانن (به مقدار ۵ تا ۱۰ درصد)، مواد تلخ و همچنین اسانس (به مقدار ۰۳/۰ تا ۲/۰) از دیگر ترکیب‌های موجود در پیکر رویشی دم شیر است. تیپ‌های شیمیایی متفاوتی در جمعیت‌های دم شیر مشاهده شده است که در برخی از آن‌ها فاقد تانن یا اسانس هستند، درحالی‌که تیپ‌های شیمیایی دیگر ممکن است از مقادیر زیادی تانن و اسانس برخوردار باشند.
دم شیر گیاهی کم‌وبیش مقاوم است. ازاین‌رو در اکثر نقاط کره زمین می‌روید. این گیاه به سرما مقاوم است. بذرهای دم شیر برای سبز شدن نیاز به چینه سرمایی دارد. دم شیر جهت تسریع در رویش باید چهار هفته در دمای دو درجه سانتی‌گراد قرار گیرد. دم شیر در طول دوره رویش به مواد و عناصر غذایی کافی و ترکیب‌های هوموسی فراوان نیاز دارد. ازت کافی نیز در افزایش عملکرد محصول مؤثر است. خاک‌های با بافت متوسط و با زهکش مناسب برای کشت برای کشت این گیاه مطلوب است. دم شیر را می‌توان با هر گیاهی به‌تناوب کشت کرد.
کاشت
خاک‌های حاصل خیز و غنی از ترکیب‌های هوموسی، خاک‌های مناسبی برای کشت دم شیر است. ازت کافی نقش مهمی در افزایش عملکرد پیکره رویشی و بهبود کیفیت مواد مؤثر آن دارد. پس از برداشت محصولی که با گیاه دم شیر به‌تناوب کشت شده می‌بایست بلافاصله اقدام به آماده‌سازی زمین نمود. بدین منظور بعد از افزودن مواد و عناصر غذایی موردنیاز خاک، شخم عمیقی زده و نسبت به شکستن سله ها و جمع‌آوری سنگ‌ها و قلوه‌سنگ‌ها اقدام و در نهایت پس از تسطیح، زمین برای کشت (اعم از رویشی یا جنسی) آماده می‌گردد. اگر بستر خاک نرم باشد، قبل از انتقال نشاءها به زمین اصلی بهتر است غلتک مناسبی به‌منظور ایجاد تراکم مناسب در سطح خاک زده و سپس اقدام به انتقال نشاءها نمود.
نیمه دوم اسفندماه تا اوایل بهار زمان مناسبی برای کشت بذر در خزانه هوای آزاد و یا خزانه زیر پلاستیک است. نشاءهای حاصل را می‌توان در فصل پاییز (شهریور تا مهر) همان سال به زمین اصلی منتقل کرد. اواخر اردیبهشت ماه زمان مناسبی برای تکثیر رویشی دم شیر است. فاصله ردیف‌های کشت گیاه دم شیر بین ۵۰ تا ۷۰ سانتی‌متر و فاصله دو بوته در روی ردیف نیز ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر مناسب است. کاشت دم شیر توسط بذر و یا از طریق رویشی صورت می‌گیرد. کشت دوم شیر توسط بذر به‌صورت غیرمستقیم انجام می‌شود. در این روش بذور این گیاه را باید در زمان مناسب در خزانه هوای آزاد یا زیر پلاستیک کشت کرد. ازآنجاکه رویش بذرهای کشت شده در خزانه هوای آزاد به‌کندی صورت گرفته و همچنین تعداد کمی از آن‌ها سبز می‌شوند، لذا توصیه می‌شود از خزانه زیر پلاستیک برای ازدیاد این گیاه استفاده شود. برای تولید نشاء جهت هر هکتار زمین به ۵/۱ تا ۲ کیلوگرم بذر با کیفیت مناسب نیاز است.
در تکثیر رویشی، در زمان مناسب اقدام به تقسیم قطعات ریشه می‌شود. پس از خارج کردن بوته‌های دو تا سه ساله، سالم و عاری از هر گونه آلودگی قارچی یا باکتریایی از خاک، آن‌ها را به قطعات مناسب تقسیم و در زمین اصل کشت می‌کنند. در سطوح گسترده کشت توصیه می‌شود از ماشین‌های نشاء کار برای انتقال بوته‌ها به زمین اصلی استفاده شود. برای هر هکتار زمین به ۳۷ تا ۴۰ هزار بوته نیاز است.
مهم‌ترین عملیات داشت گیاه دم شیر مبارزه با علف‌های هرز در سطح خزانه و زمین اصلی است. در سطوح کوچک کشت با وجین دستی و در سطوح وسیع کشت با انجام کولتیواتور بین ردیف‌ها، باید به جمع‌آوری علف‌های هرز پرداخت. آبیاری منظم گیاهان در خزانه و همچنین گیاهان کشت شده در زمین اصلی نقش مهمی در افزایش عملکرد محصول دارد. از آنجا که گیاهان از فاصله ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متری سطح زمین برداشت می‌شوند لذا پس از برداشت محصول باید قسمت‌های هوایی باقیمانده گیاه را قطع و از زمین خارج کرد. دم شیر گیاهی مقاوم به آفات و بیماری‌ها است و تاکنون بیماری یا آفت خاصی بر روی این گیاه گزارش نشده است.
برداشت پیکر رویشی گیاهان یک‌ساله مقرون‌به‌صرفه نیست. ازاین‌رو توصیه می‌شود از سال دوم رویش نسبت به برداشت محصول اقدام شود. گیاهان در مرحله گلدهی از مناسب‌ترین کمیت و کیفیت مواد مؤثر برخوردارند. از سال دوم رویش دو بار در سال می‌توان محصول را برداشت کرد. مرحله اول اواخر خردادماه و مرحله دوم اواسط شهریورماه انجام می‌شود. کیفیت گیاهان برداشت‌شده در مرحله دوم (شهریور) مناسب نیست. ازاین‌رو توصیه می‌شود محصول هر دو مرحله برداشت را ترکیب نموده و سپس اقدام به استخراج مواد مؤثر آن‌ها گردد. برداشت پیکره رویشی در سطوح کوچک با دست و توسط داس انجام می‌گیرد. درحالی‌که در سطوح وسیع، برداشت محصول با ماشین‌های مخصوص امکان‌پذیر است.
برداشت محصول با قطع پیکره رویشی گیاه از فاصله ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متری سطح زمین انجام می‌شود. برداشت از فواصل کمتر مناسب نیست و سبب کاهش کیفیت محصول می‌شود. پس از برداشت محصول ساقه‌های ضخیم و نامناسب را باید از بقیه اندام‌ها جدا نموده و سپس آن‌ها را خشک کرد. اندام‌های برداشت‌شده را در سایه یا در خشک‌کن‌های الکتریکی می‌توان خشک کرد. چنانچه از خشک‌کن الکتریکی برای خشک کردن الکتریکی برای خشک کردن استفاده شود، دمای ۳۰ تا ۳۵ درجه سانتی‌گراد مناسب است. هر چهار تا پنج کیلوگرم پیکره رویشی تازه پس از خشک شدن به یک کیلوگرم تبدیل می‌شود. رطوبت اندام‌های خشک‌شده نباید از ۲۰ درصد بیشتر باشد.
خواص
ترکیبات عمده موجود در دم شیر عبارت است از: آلکالوئید ها (استاچیدرین، لئونورین)، گلیکوزیدهای ایریدوئید (مانند آجوگل، آجوگوزید و گالیریدوزید)، دی ترپن های لابدان و لاکتون های دی ترپن (مانند لئوکارلین و ماروبیاساید)، فلاونوئیدها، اسیدهای فنولیک و تاننها. گلیکوزیدهای ایریدوئید (متابولیک‌های حاصل از آن‌ها در بدن) و واکنش شکل‌گیری پروستاگلندین ها وارد شده و دخالت می‌نماید. آلکالوئیدها با گیرنده‌های عصبی وارد واکنش شده و فنولیک های مختلف با پروتئین‌ها واکنش می‌دهند. این‌گونه مطرح شده است که دی ترپن ها و لاکتون های دی ترپن اثرات بیولوژیکی دارند زیرا این مواد از لحاظ ساختمانی شباهت‌هایی با کاردنولید ها دارند.
در طب سنتی اکثر کشورهای غربی از این گیاه به‌عنوان ضدتشنج، قابض، خلط‌آور، مقوی و اشتهاآور نام برده شده است. در حال حاضر در بسیاری از منابع علمی معتبر از پیکره رویشی دم شیر به‌عنوان دارو یاد شده است. مواد مؤثر این گیاه آرام‌بخش، خواب‌آور و مدر بوده و سبب کاهش فشارخون و درمان بیماری‌های قلبی می‌شود. گل‌های دم شیر عسل آور است و سبب افزایش کمیت و کیفیت عسل می‌شود.
در بعضی کشورهای غربی داروهای مختلفی از مواد مؤثر این گیاه ساخته و به شکل قطره، قرص، کپسول و یا شربت مورداستفاده قرار می‌گیرد. استفاده عمده از دم شیر برای درمان ناراحتی‌های عصبی قلب است و گاهی اوقات نیز به‌عنوان دارویی برای درمان مکمل پرکاری تیروئید استفاده می‌شود. دم شیر به‌صورت سنتی به‌عنوان داروی ضد تشنج، ضد فشار پایین خون و مشکلات یائسگی مورداستفاده قرار می‌گرفته است. نام عمومی انگلیسی این گیاه (Motherwort) دلالت بر استفاده سنتی از این گیاه برای درمان و کاهش اضطراب در طی زایمان داشته و به‌عنوان قابض رحم مطرح بوده است.
شکل و مقدار مصرف: چای حاصل از ۴-۲ گرم گیاه خشک برای سه بار در روز توصیه شده است. مصرف روزانه ۴/۵ گرم از این گیاه یا مقدار معادل آن از فرآورده‌های دیگر دم شیر مجاز دانسته شده است. این گیاه عمدتاً به‌عنوان یکی از اجزای موجود در چای‌های دارویی قلبی عروقی مورداستفاده قرار می‌گیرد. در طب سنتی مخلوطی از روغن‌های فرار موجود در عصاره دم شیر به‌صورت موضعی بروی قسمت‌های خاصی در اطراف قلب مورداستفاده قرار گرفته است.
هشدار: استفاده از این گیاه در دوران بارداری منع شده است.
