استویا یا شیرین‌برگ (شکر برگ، برگ عسلی) با نام علمی Stevia rebaudiana گیاهی از تیره کاسنیان با نهایت ارتفاع یک متر و حداکثر عمر پنج سال با برگ‌های شیرین که بومی آمریکای جنوبی بوده و تاب سرما ندارد. گیاه استویا شیرین‌کننده است و جایگزین بسیار خوبی برای شکر محسوب می‌شود چرا که کالری‌ای به غذا اضافه نمی‌کند. این گیاه به‌طور معمول برای بهتر کردن طعم دارو، نوشابه و چای استفاده می‌شود. استویا به هیچ عنوان کالری در خود ندارد و می‌توانید به راحتی از آن استفاده کنید. این گیاه مورد تائید سازمان جهانی سلامت نیز است. استویا اخیراً به عنوان یک محصول رژیمی در سازمان غذا و داروی امریکا (FDA) نیز مورد تائید قرار گرفته است. اخیراً برخی از شرکت‌های نوشابه‌ساز داخلی به استفاده از این گیاه به عنوان شیرین‌کننده روی آورده‌اند. برخی از شرکت‌ها نیز اقدام به فرآوری این گیاه و تولید قرص‌ها و پودرهای شیرین‌کننده استویا کرده‌اند.
استویا از جمله گیاهان چند ساله است. استویا نوعی بوته کوچک است. این گیاه بیشتر به خاطر برگ‌های شیرینش مورد کشت قرار می‌گیرد. موارد استفاده این گیاه چوب و برگ‌های آن می‌باشند که معمولاً آنها را به جای شکر در چای می‌ریزند. اگر برگ‌های این گیاه خشک شود دو سال ماندگاری دارد. برگ‌های این گیاه را می‌بایست به دور از نور مستقیم آفتاب خشک کرد. گیاه استویا ۵۰ تا ۲۰۰ برابر بیشتر از قند و شکر قابلیت شیرین‌کنندگی دارد درنتیجه برای شیرین کردن نیاز به مقدار بسیار کمتری نسبت به قند موردنیاز است، باید توجه شود که یک قاشق غذاخوری از برگ و ساقه آسیاب شده استویا معادل یک لیوان بزرگ شکر یا قند شیرین‌کنندگی دارد.
گیاه استویا بومی نواحی شمالی آمریکای جنوبی است و به‌طور وحشی در سرزمین‌های بلند مناطق مرزی بین برزیل و پاراگوئه می‌روید و در آن مناطق به گیاه «برگ عسلی» (honey leaf) معروف است. به دلیل خاصیت شیرین‌کنندگی و درمانی برگ شیرین‌برگ، این گیاه به شدت از نظر اقتصادی و علمی موردتوجه قرار دارد. ژاپن اولین کشور آسیایی بود که در سال ۱۹۷۰ از استویا به عنوان شیرین‌کننده در صنایع غذایی و دارویی استفاده کرد. پس از آن کشت استویا در چین، مالزی، سنگاپور، کره جنوبی، تایوان و تایلند گسترش یافت. این گیاه در آمریکا، کانادا و اروپا نیز رشد می‌کند. پاراگوئه، برزیل، چین، تایوان، کره جنوبی و مالزی از مهم‌ترین کشورهای تولیدکننده استویا هستند. خاک کم شور، بهترین خاک برای کشت استویاست. عصاره استویا در صنایع شیرینی سازی، پزشکی و دیگر صنایع خوراکی کاربرد دارد.
استویا مناسب مناطق جنوبی ایران یا کشت گلخانه‌ای است. شیرینی قند حاصل از دانه این گیاه ۲۵۰ تا ۳۰۰ برابر دیگر گیاهان قندآور چون نیشکر و چغندرقند و میزان قند موجود در آن ۱۵۰ برابر آن‌هاست. در اصفهان به روش کشت بافت تکثیر شده و به‌سرعت وارد صنعت گزسازی گردیده است. این قند جایگزین مناسبی برای شیرین‌کننده‌های مصنوعی چون آسپارتام، سدیم ساخارین و سیکلامات بوده چون قابلیت جذب کمتری دارد به کاهش قند خون و فشار خون یاری رساند.
موارد مصرف
استویا به عنوان یک شیرین‌کننده بسته‌بندی و مصرف می‌شود. استویا در برخی از غذاها مانند آب نبات، نوشابه‌های پروتئینی و چای به عنوان شیرین‌کننده استفاده می‌شود. در برخی از کشورها، مانند ژاپن، استویا برای چندین دهه به عنوان یک شیرین‌کننده استفاده می‌شود. در برخی از کشورها نیز استویا به دلیل نگرانی در مورد عوارض جانبی آن یا انواع محدودیت‌ها، به‌طور کامل ممنوع شده است. کالری گیاه استویا صفر است و عصاره آن ۲۰۰ برابر شیرین‌تر از قند است.
شیرینی استویا با توجه به ترکیبات مختلف گلیکوزید که شامل stevioside, steviolbioside, rebaudiosides AE و dulcoside است سنجیده می‌شود. گلیکوزیدهایی که در استویا موجود هستند، توسط بدن متابولیزه نمی‌شود، در نتیجه هیچ کالری‌ای تولید نمی‌کنند. مصرف استویا با صفر کالری یک راه خوب برای یک رژیم غذایی سالم است. استویا ممکن است برای بیماران دیابتی مفید باشد. مطالعات نشان می‌دهد که شیرین‌کننده‌های شیرین برگ هیچ کالری یا کربوهیدراتی به رژیم غذایی اضافه نمی‌کند. برخلاف شکر، استویا تأثیری بر قند خون یا واکنشی به انسولین نشان نمی‌دهد. پس به بیماران دیابتی این اجازه را می‌دهد تا بدون هیچ دغدغه‌ای از این گیاه به‌عنوان شیرین‌کننده و طعم‌دهنده استفاده کنند. تحقیقات نشان می‌دهد که برخی از گلیکوزیدهایی که در عصاره استویا وجود دارند به تولید ادرار و دفع سدیم کمک می‌کند. مصرف استویا حتی می‌تواند به عنوان کاهش‌دهنده فشارخون هم عمل نماید. استویا و دیگر شیرین‌کننده‌های مصنوعی توسط FDA تائید شده است و مصرف در حد تعادل آن هیچ خطری برای سلامتی ندارد.
برگ‌های استویا به درمان دیابت کمک می‌کند و در نتیجه بهترین جایگزین برای قند و شکر در افراد مبتلا به دیابت است.
از استویا در محصولات آرایشی و بهداشتی استفاده می‌شود. همچنین در تولید خمیردندان مورداستفاده قرار می‌گیرد.
استویا به دلیل دارا بودن استویوزید باعث کاهش فشار خون می‌شود.
وقتی استویا جایگزین قند و شکر و مواد شیرین‌کننده شود بدون شک با پوکی و پوسیدگی دندان‌ها باید خداحافظی کرد، همچنین استویا مانع پیشرفت جرم‌های دندان می‌شود.
برگ‌ها و ساقه‌های خشک این گیاه را به‌صورت دم‌نوش مورد استفاده قرار دهید و از طعم شیرین آن لذت ببرید، با افزودن استویا به غذا طعم و عطر جدیدی به جز شیرین‌کنندگی به آن اضافه نمی‌شود.
کاشت استویا
استویا گیاهی نیمه گرمسیری است که در فضای باز به‌صورت چند ساله و یک‌ساله کشت می‌شود. دمای تحمل این گیاه حداقل ۰ درجه و حداکثر ۳۵ درجه است. در مناطقی که زمستان ملایمی دارند. برگ‌ها و ساقه‌ها در زمستان از بین رفته و بهار مجدد سبز می‌شود (ریشه در زمستان سالم می‌ماند). گلدان انتخابی برای کاشت استویا باید عمقی حداقل ۱۰سانتی‌متری داشته باشد. بذر استویا معمولاً بین ۵ تا ۱۵ روز بستگی به دما و شرایط کاشت جوانه می‌زنند. دمای جوانه‌زنی بذر این گیاه ۲۱ تا ۲۵ درجه بوده و دمای رشد ۲۸ تا ۳۵ درجه مناسب است. بذرها را در مناطق سردسیری و معتدل بهتر است ۶ هفته قبل از بهار و اتمام سرمای بهاره در منزل یا گلخانه و خزانه نشاء کنید و بهار به محل اصلی کاشت (گلدان یا باغچه) منتقل کنید.
برای کاشت در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری هر زمانی می‌توانید اقدام به کاشت کنید. بذرهای استویا بسیار سبک بوده و به راحتی می‌شکند. بهترین خاک برای جوانه‌زنی این بذر کوکوپیت یا پیت ماس یا ماسه بادی است. بذرها را زیر لایه بسیار نازک از خاک نرم قرار دهید و با اسپری آبیاری کنید. برای کاشت خانگی بهتر است بذرها را بهار و بعد از رفع کامل سرما بکارید. بذر این گیاه را می‌توانید ابتدا داخل گلدان کوچک یا لیوان یک‌بار مصرف و سینی نشاء در عمق ۰٫۲ تا ۰٫۵سانتی‌متری بکارید و بعد از رسیدن به طول ۵ تا ۱۰سانتی‌متر به گلدان یا زمین اصلی منتقل کنید.
خاک مناسب برای رشد گیاه استویا باید نیمه سبک و دارای زهکشی مناسب باشد. ترکیب خاک باغچه و کمپوست یا کود حیوانی برای کاشت باغچه و برای کاشت گلدانی ترکیب کوکوپیت و کمپوست مناسب است. برای انتقال گیاه به باغچه و مزرعه ابتدا خاک را به عمق ۱۵ تا ۲۰سانتی‌متر زیرورو کنید و با کود حیوانی پوسیده یا کمپوست مخلوط کنید. سپس گیاهان آماده شده و نشاء شده از قبل را به‌صورت ردیفی کشت کنید. فاصله بین هر دو بوته را ۳۰ تا ۴۰سانتی‌متر و هر دو ردیف را ۳۰ تا ۵۰سانتی‌متر در نظر بگیرید. تا قبل از جوانه‌زنی بذر بستر کشت همیشه باید مرطوب باشد. برای تسریع در جوانه‌زنی بذرها می‌توانید بر روی بستر کشت یک مشما شفاف بی اندازید. توجه کنید که با این کار دما زیر مشما بالا می‌رود و درصورتی‌که هوا خیلی گرم باشد از انجام این کار پرهیز کنید و تنها مراقب باشید که خاک خشک نشود.
کاشت مستقیم بذر استویا در فضای باز مشکلاتی دارد. از قبیل بارندگی شدید و شستشوی بذرها. به همین دلیل توصیه می‌شود ابتدا بذرها را به‌صورتی که بالا گفته شد نشاء کنید و سپس به محل اصلی منتقل کنید. علف‌های هرز را از همان ابتدا حذف کنید، وجود علف هرز باعث رقابت در جذب مواد مغذی خاک میان استویا و علف هرز می‌شود و باعث کاهش مواد دریافتی موردنیاز استویا و کم شدن اسانس و عطر گیاه می‌شود. خاک مناسب برای کاشت استویا باید PH بین ۶ تا ۷داشته باشد. گل‌های استویا را با ساقه و از فاصله ۷سانتی‌متری از زمین برداشت و دسته‌بندی و اقدام به خشک کردن می‌کنند. گیاه استویا بعد از گذشت ۷۰ تا ۱۰۰ روز شروع به گلدهی به رنگ سفید می‌کنند. بذر استویا به دلیل عدم تلقیح درصد پوکی بالایی دارند. البته بذر با کیفیت این گیاه درصد جوانه‌زنی خوبی دارد. جوانه‌زنی ایده آل برای بذر استویا حدوداً ۵۰ درصد است.
کشور ما ایران از نظر شرایط کاشت برای پرورش استویا مساعد است. در مناطقی که خاک شوری کمی دارد می‌توان به راحتی این گیاه را پرورش داد. همچنین کشت گلخانه‌ای آن مرسوم است. در سال اول کاشت در هر هکتار زمین می‌توان به‌طور میانگین ۱۸۰۰ کیلو و در سال‌های بعد حداقل ۳۰۰۰ کیلو برداشت نمود. استویا در سال ۳ تا ۴ بار برداشت می‌شود. استویا را معمولاً به‌صورت ۵ ساله کشت می‌کنند.
