ارتباط بین جذب مواد مغذی در گیاه و فعالیت‌های روزانه در مزرعه چگونه است؟
۱۳ ماده مغذی وجود دارد که گیاهان برای رشد و شکوفایی به آن‌ها نیاز دارند (جدول ۱). این مواد به درشت مغذی‌ها (ماکرو) و ریزمغذی‌ها (میکرو) تقسیم‌بندی می‌شوند. عناصری که گیاه در مقادیر زیاد به آن‌ها نیاز دارد، درشت مغذی و عناصری که در مقادیر کمتر به مصرف گیاه می‌رسند، ریزمغذی هستند. یک ریزمغذی، با اینکه در مقادیر کم‌مصرف می‌شود، به معنای آن نیست که گیاه برای رشد خود به آن نیاز ضروری ندارد.
| درشت مغذی‌ها | ریزمغذی‌ها |
| مواد مغذی اولیه: نیتروژن (N)، فسفر (P)، پتاسیم (K). | آهن (Fe)، بور (B)، مس (Cu)، کلر (Cl)، منگنز (Mn)، مولیبدن (Mo)، روی (Zn). |
| مواد مغذی ثانویه: کلسیم (Ca)، منیزیم (Mg)، گوگرد (S). |
جدول ۱: مواد مغذی موردنیاز گیاهان
دسترسی و حرکت این ۱۳ ماده مغذی در خاک و در خود گیاه، بسیار متغیر است، به همین دلیل مدیریت مواد مغذی، کودها و آبیاری گیاهان اهمیت زیادی پیدا می‌کند.
تحرک مواد مغذی در خاک
تحرک مواد مغذی در خاک، بر جذب آن‌ها توسط گیاه اثر می‌گذارد. همچنین حساسیت آن‌ها نسبت به نشت، تبخیر و رواناب، تحت تأثیر حرکت این مواد قرار می‌گیرد. برای مثال: نیتروژن به شکل NO3 به‌شدت در خاک متحرک است و فسفر (به شکل HPO42- و H2PO4- ) تحرکی ندارد. این بدان معناست که نیتروژن به‌راحتی در خاک پراکنده می‌شود و خود را به سطح ریشه می‌رساند، در این شرایط باید مدیریت خوبی اعمال کرد تا از بروز نشت جلوگیری شود. از سوی دیگر، فسفر باید دقیقاً در نزدیکی دانه‌ها به خاک اضافه شود تا ریشه بتواند به آن دسترسی پیدا کند.
با این حال ازآنجاکه فسفر تمایل به باقی ماندن در سطوح بالایی خاک را دارد، در طی بارندگی‌های شدید، ممکن است از سطح خاک شسته شود. باید خاطرنشان کرد که نیتروژن در فرم NH4+ در خاک حرکت نمی‌کند، بنابراین نه‌تنها خود عنصر، بلکه ترکیبات شیمیایی آن نیز اهمیت دارند.
تحرک مواد مغذی در گیاهان
تشخیص علائم کمبود مواد در برگ‌ها از حرکت مواد مغذی در گیاه اثر می‌پذیرد. کمبود مواد مغذی که حرکت ندارند، در زرد شدن برگ‌های تازه قابل‌مشاهده است، این در حالی است که زرد شدن برگ‌های قدیمی به معنای کمبود مواد مغذی متحرک است. علت آن است که مواد مغذی متحرک از برگ‌های قدیمی به سمت بافت‌های جدید حرکت می‌کنند تا آن‌ها را غنی سازند. مواد مغذی بدون تحرک نیز قادر نیستند که از بافت‌های قدیمی به سمت بافت‌های جدید بروند، درنتیجه بافت‌ها و برگ‌های تازه در صورت کمبود آن‌ها، زرد می‌شوند. مواد مغذی متحرک در گیاه شامل مواد مغذی اولیه NPK هستند. مواد مغذی ثانویه نیز تحرک ندارند مانند کلسیم، منیزیم و اغلب ریزمغذی‌ها.
مدیریت مطلوب مواد مغذی تنها به آگاهی از مقدار موردنیاز آن‌ها محدود نمی‌شود، بلکه باید بدانیم که نحوه حرکت آن‌ها در خاک و گیاه چگونه است. همچنین تشخیص نوع کمبود یا علائم مسمومیت (جدول ۲) اهمیت دارند.
| ماده مغذی | ساختار قابل‌جذب | حرکت در خاک | حرکت در گیاه | نقش در رشد گیاه | علائم کمبود |
| نیتروژن | NO3-, NH4+ | متحرک به شکل NO3-عدم تحرک به شکل NH4+ | متحرک | کلروفیلآمینواسیدپروتئین | زرد شدن بخش میانی برگ، کاهش رشد و بروز برگ‌های قرمز-قهوه‌ای |
| فسفر | HPO42-, H2PO4- | بدون تحرک | نسبتاً متحرک | DNA, RNA, ATP و غشای سلولی | تغییر رنگ بنفش یا قرمز در برگ‌ها، ضعف رشد، ضعف ریشه‌ها، افتادن زودهنگام میوه‌ها |
| پتاسیم | K+ | نسبتاً متحرک | خیلی متحرک | متابولیسم گیاه، واکنش به تنش‌ها، تنظیم از دست دادن آب | زرد شدن حاشیه و رگبرگ‌های برگ، تاب خوردن و زیگزاگ شدن برگ‌ها، رشد ضعیف |
| کلسیم | Ca2+ | نسبتاً متحرک | بدون تحرک | ساختار دیواره سلولی | زرد شدن بافت‌های جدید، نکروز در برخی از بافت‌ها به‌طور موضعی |
| منیزیم | Mg2+ | بدون تحرک | نسبتاً متحرک | فتوسنتزکلروفیل | کلروز میان رگبرگ‌ها (زرد شدن برگ‌ها با رگبرگ‌های سبز) |
| گوگرد | SO4- | متحرک | متحرک | آمینواسید، پروتئین، روغن‌ها، کلروفیل | زرد شدن کل گیاه، نکروز لبه‌ها در بافت‌های جدید |
| بور | H3BO3, BO3- | خیلی متحرک | بدون تحرک | دیواره سلولی، انتقال قند، تشکیل دانه و میوه، تولید هورمون | دیواره سلولی، انتقال قند، تشکیل دانه و میوه، هورمون |
| مس | Cu2+ | بدون تحرک | بدون تحرک | تولید لیگنین، فتوسنتز، متابولیسم گیاه. | سبز کم‌رنگ، پژمردگی در بافت‌های تازه، پژمردگی |
| آهن | Fe2+, Fe3+ | بدون تحرک | بدون تحرک | کلروفیل و تولید آنزیم‌ها | زرد شدن بافت‌های تازه |
| منگنز | Mn2+ | متحرک | متحرک | فتوسنتز، تنفس، جذب نیتروژن | کلروز میان رگبرگ‌ها در بافت‌های جدید، لکه‌های قهوه‌ای پرآب روی برگ‌ها |
| روی | Zn2+ | بدون تحرک | بدون تحرک | کلروفیل، آنزیم‌ها، پروتئین، رشد هورمون‌ها | کلروز میان رگبرگ‌ها در بافت‌های جدید |
| مولیبدن | MoO4- | نسبتاً متحرک | بدون تحرک | چرخه نیتروژن | زرد شدن حاشیه برگ در بافت‌های جدید |
| کلر | Cl- | متحرک | متحرک | بازوبسته شدن روزنه‌ها (تنفس) | زرد شدن حاشیه برگ در بافت‌های قدیمی |
جدول ۲: جذب مواد مغذی و علائم کمبود در گیاهان
فهم رفتار مواد مغذی در خاک و در خود گیاه، بسیار اهمیت دارد. تصمیم‌گیری‌های مدیریتی صحیح در سایه آگاهی از نحوه حرکت آن‌ها حاصل می‌شوند. در نتیجه تولید محصول بهینه می‌گردد، هزینه‌های تهیه کود کاهش می‌یابد و هدررفت آن به حداقل می‌رسد.
