نشا اسطوخودوس

اسطوخودوس یا اسطوقدوس یا لاواندولا (Lavandula یا lavender) سرده‌ای مشتمل از ۲۵ تا ۳۰ گونه مختلف از دسته گیاهان گل‌دار و از خانواده نعناعیان است. اسطوخودوس گل‌های کوچک خوشه‌ای آبی یا قرمز سیر تا بنفش دارد و ارتفاعش در حدود ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر است. اسطوخودوس گیاهی است چند ساله به شکل بوته کوچک به بلندی نیم متر، بسیار پرشاخه، ساقه‌های آن چهارگوشه، برگ‌های آن دراز، متقابل، پوشیده از کرک سفید پنبه‌ای. برگ‌های آن‌که در بهار ظاهر می‌شود به رنگ بنفش تیره به‌صورت گل موسکاری است.

اسطوخودوس دارای برگ‌ها و کرک‌های معطر است. از کلیه قسمت‌های این گیاه مخصوصاً شاخه‌های برگ‌دار آن بوی قوی و مطبوع استشمام می‌گردد. ظاهر زیبایی که گیاه پس از گل دادن پیدا می‌نماید باعث می‌شود در بعضی نواحی و در پارک‌ها و مناطق گردشگری اقدام به پرورش آن به‌عنوان یک گیاه زینتی گردد. قسمت مورداستفاده این گیاه سرشاخه‌های برگ‌دار و گل‌دار آن است که علاوه بر مصارف درمانی، اسانس­گیری به عمل می‌آید. اسطوخودوس گیاهی چند ساله بوده و به‌صورت ۸ تا ۱۰ ساله کشت می‌شود و در برخی اوقات تا ۲۰ سال نیز دوام می‌آورد.

نام‌های دیگر گیاه اسطوخودوس عبارت‌اند از: خیر دشتی، انس­الارواح، لاوند، ممسک­الارواح، ضُرم، زغلیل، رزالذهب، خیری، خرام، خرامی، آلاله تلخ، گل‌لاوند، شاه‌اسپرم رومی. همچنین در فارسی اسطوقدوس، فرانسه lavande، انگلیسی lavender و لاتین lavandestaechas نامیده می­شود. کلمه لاواند از ریشه کلمه لاتین لاوار به معنای شوینده و پاک‌کننده است، مردم اروپا در گذشته از اسطوخودوس برای شستشوی بدن استفاده می‌کردند.

اسطوخودوس یکی از خوشبوترین گیاهان دارویی در دنیا بوده و در مناطق مختلف و وسیعی از جهان برای مصارف گوناگون کشت می‌شود، ایران، چین، کانادا، هند کشورهایی هستند که این گیاه به‌صورت خودرو یافت می‌شود. اسطوخودوس در صنایع گوناگونی مورداستفاده قرار می‌گیرد. برای مثال از این گیاه در اسانس­گیری برای ساخت عطر و لوازم بهداشتی و آرایشی، صابون، شامپو، خوشبوکننده و اودکلن بهره می‌برند، اسانس این گیاه به دلیل ترکیب‌های خاصی که دارد به‌عنوان یک ضدباکتریایی قوی عمل می‌کند.

گیاه اسطوخودوس بعد از گل دادن ظاهری بسیار زیبا پیدا می‌کند و مزارع کاشت اسطوخدوس در زمان گل­دهی جاذبه گردشگری شده و علاقه‌مندان زیادی را به خود جذب می‌کند این زیبایی در تصاویر این مطلب جلوه می‌کند. این گیاه به دلیل ظاهر زیبا و عطر فوق‌العاده‌اش در برخی مناطق به‌عنوان گیاهی زینتی کاشته می‌شود. اسطوخودوس در برخی نقاط دنیا به‌صورت خودرو رشد می‌کند، جنوب فرانسه، مناطق مدیترانه و تورنتو مناطقی هستند که این گیاه به‌وفور یافت می‌شود. اسطوخودوس گیاهی چند ساله و همیشه سبز به ارتفاع ۰٫۵ متر با برگ‌های دراز سبز رنگ و پوشیده از کرک‌های سفید است، طعم آن تلخ بوده و دم‌نوش آن خواص بسیاری دارد. اسانس این گیاه زرد مایل به سبز بوده، گل‌های این گیاه جاذب زنبورعسل بوده و عسل مرغوبی از آن تولید می‌شود.

کاشت بذر اسطوخودوس

اسطوخودوس به سه روش تکثیر می‌شود: ۱) کاشت بذر ۲) قلمه گرفتن ۳) خوابانیدن.

قلمه گرفتن یکی از راه‌های رایج برای تکثیر این گیاه بوده که در فصل پاییز یا اوایل بهار از سرشاخه‌های نیمه چوبی اقدام به گرفتن قلمه می‌کنند و در طول پاییز و زمستان داخل بستر ماسه‌ای و با تخلخل بالا قرار می‌دهند. قلمه‌ها معمولاً در شرایط دمایی مناسب بعد از ۳ تا ۴ ماه ریشه می‌زنند و بعدازاین مدت آن‌ها را به محل اصلی کاشت منتقل می‌کنند. اسطوخودوس به‌صورت چند ساله و در اکثر مناطق ایران قابل‌کشت به‌صورت خانگی و تجاری است. گلدان انتخابی برای کاشت اسطوخودوس باید عمقی حداقل ۱۵ سانتی‌متری داشته باشد. بذر اسطوخودوس معمولاً بین ۱۲ تا ۴۰ روز بستگی به دما و شرایط کاشت جوانه می‌زنند، دمای جوانه‌زنی بذر این گیاه ۲۱ تا ۲۵ درجه بوده و دمای رشد ۲۸ تا ۳۵ درجه مناسب است. بذرها را قبل از کاشت به مدت ۲۴ ساعت داخل آب خیس نمایید و سپس در خاک مناسب بکارید.

برای کاشت خانگی بذرها را بهار و بعد از رفع کامل سرما بکارید. بذر این گیاه را می‌توانید ابتدا داخل گلدان کوچک یا لیوان یک‌بار مصرف و سینی نشاء در عمق ۱٫۵ تا ۳ سانتی‌متری بکارید و بعد از رسیدن به طول ۵ تا ۱۰ سانتی‌متر به گلدان یا زمین اصلی منتقل کنید. یا اینکه بذرها را به‌صورت مستقیم در عمق ۵ سانتی‌متری در گلدان و زمین اصلی بکارید که در این صورت نیاز به جابجایی نداشته و تلفات کمتر است. خاک مناسب برای کاشت بذر اسطوخودوس باید نیمه سبک و دارای زهکشی مناسب باشد ترکیب خاک رس و ماسه مناسب است. برای کاشت گلدانی ترکیب کوکوپیت و پرلیت یا پیت ماس و کمپوست برای کاشت بذر مناسب است.

برای کاشت در باغچه و مزرعه ابتدا خاک را به عمق ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر زیرورو کنید و با کود حیوانی پوسیده یا کمپوست مخلوط کنید. سپس گیاهان آماده‌شده و نشاء شده از قبل را به‌صورت ردیفی کشت کنید، فاصله بین هر دو بوته را ۵۰ تا ۶۰ سانتی‌متر و هر دو ردیف را ۵۰ تا ۷۰ سانتی‌متر در نظر بگیرید. تا قبل از جوانه‌زنی بذر بستر کشت همیشه باید مرطوب باشد ولی در غرق آبی نیازی نیست. برای تسریع در جوانه‌زنی بذرها می‌توانید بر روی بستر کشت یک مشما شفاف بیاندازید. توجه کنید که با این کار دما زیر مشما بالا می‌رود و درصورتی‌که هوا خیلی گرم باشد از انجام این کار پرهیز کنید و تنها مراقب باشید که خاک خشک نشود.

کاشت مستقیم بذر اسطوخودوس در فضای باز مشکلاتی دارد، از قبیل بارندگی شدید و شستشوی بذرها. به همین دلیل توصیه می‌شود ابتدا بذرها را به‌صورتی که بالا گفته شد نشاء کنید و سپس به محل اصلی منتقل کنید. علف‌های هرز را از همان ابتدا حذف کنید، وجود علف هرز باعث رقابت در جذب مواد مغذی خاک میان اسطوخودوس و علف هرز می‌شود و باعث کاهش مواد دریافتی موردنیاز اسطوخودوس و کم شدن اسانس و عطر گیاه می‌شود. اسطوخودوس گیاهی کم‌توقع هم به آب و هم به خاک است، در خاک‌های فقیر و کم آب رشد خوبی داشته و در خاک‌های رسی ماسه‌ای و نیمه سنگین برای کاشت در باغ و مزرعه خوب رشد می‌کند.

اسطوخودوس به شوری آب تا حدی مقاوم است و هنگامی‌که گیاه به رشد کامل رسید می‌توان با آب شور آبیاری نمود. اسطوخودوس گیاهی چند ساله است و معمولاً ۸ تا ۱۰ ساله کشت می‌شود در نتیجه باید محلی را برای کاشت انتخاب نمود که گیاه در این مدت درآنجا باقی بماند و زمین شخم نخورد یا آب‌گرفتگی نشود. اسطوخودوس در سال اول رشد محدودی دارد و کند رشد است. برای داشتن بوته‌های زیبا و خوش‌فرم باید اقدام به هرس سالانه در فصل پاییز نمود. هرس علاوه بر ایجاد بوته‌های کپه‌ای و گرد و زیبا، رشد طولی گیاه را محدود کرده و به رشد عرضی و تراکم بوته‌ها کمک می‌کند. مقدار برداشت اسطوخودوس خشک از هر بوته در سال پنجم کاشت ۵۰۰ گرم بوده که برداشت معمولاً اوایل تیر تا اواسط تابستان اتفاق می‌افتد. اسطوخودوس بستر خیس را دوست ندارد، بهتر است هنگامی‌که خاک خشک شد اقدام به آبیاری نمود.

خاک مناسب برای کاشت اسطوخودوس باید PH بین ۶ تا ۸ داشته باشد که برای کاشت تجاری و ابعاد وسیع بهتر است رعایت شود و می‌توان با افزودن آهک به خاک به این عدد دست یافت. هنگام آبیاری توجه شود که برگ‌ها خیس نشوند، اسطوخودوس مستعد قارچ برگ هستند. توصیه می‌شود که این گیاهان از گردش خوب هوا برخوردار باشند. گیاهان باید بسته به گونه آن‌ها در فاصله ۶۰ تا ۹۰ سانتی‌متری از هم کاشته شوند. گل‌های اسطوخودوس را با ساقه برداشت و دسته‌بندی و اقدام به خشک‌کردن می‌کنند، بعد از باز شدن چند شکوفه اقدام به برداشت کنید، این کار باید بعد از خشک شدن شبنم صبحگاهی و قبل از گرمای روز انجام پذیرد.

راه‌های دیگر تکثیر گیاه اسطوخودوس

یکی از راه‌های دیگر تکثیر اسطوخودوس تقسیم گیاه مادری است که در پاییز یا زمستان انجام می‌شود، در این روش در اواخر پاییز یا اوایل بهار گیاه را به‌طور کامل از خاک خارج نموده و اقدام به تقسیم آن به دو یا سه قسمت می‌کنند به‌طوری‌که در هر قسمت ریشه و ساقه باشد سپس اقدام به کاشت آن‌ها در محل موردنظر با فواصل ۶۰ تا ۸۰ سانتی‌متر می‌کنند. این روش را معمولاً بر روی گیاهان سه ساله انجام می‌دهند. گیاه کامل اسطوخودوس تحمل سرما و دمای تا -۲۰ درجه را در فصل زمستان دارد ولی در فصل بهار و رشد و گلدهی به سرما کمی حساس بوده و ممکن است آسیب ببیند ازاین‌رو باید در مناطقی کشت شود که بهار و تابستان سرما وجود نداشته باشد. کاشت اسطوخودوس در مناطق نیم‌سایه و با نور کم از مقدار اسانس گل‌ها می‌کاهد. این گیاه رطوبت زیاد را دوست ندارد و آبیاری زیاد نیز باعث کاهش اسانس تولید می‌شود.

نحوه مصرف گیاه اسطوخودوس

یک قاشق خشک‌شده این گیاه (سرشاخه یا گل) را در قوری همراه با آب ریخته و همانند چای سیاه به مدت ۱۵ دقیقه دم کنید. استفاده از ظرف‌های مخصوص و لیوان‌های دم‌نوش نیز مناسب است. طعم این دم‌نوش شاید خیلی به طبع ما خوش نیاید ولی در ادامه به خواص دارویی آن می‌پردازیم که باید به آن توجه نمود.

خواص دارویی و فواید گیاه اسطوخودوس

اسطوخودوس گیاهی دارویی است در نتیجه خواص بی‌شماری دارد که در ادامه فقط به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

داروی مناسب برای بی‌خوابی ناشی از خستگی جسمی، فکری و اضطراب

رفع فراموشی و تقویت حافظه

معالجه ضعف اعصاب

درمان‌کننده رماتیسم، آرتروز و نقرس

از بین برنده افسردگی و غم و اندوه

تنظیم تپش قلب

درمان سرماخوردگی به دلیل داشتن آنتی‌بیوتیک و اثر ضدعفونی‌کنندگی

بهبود زکام و سرفه، سینوزیت، آنفولانزا

درمان خواب‌رفتگی دست‌وپا

درمان بیماری‌های مجاری ادرار

درمان زردی و رفع حالت تهوع و سرگیجه

تقویت‌کننده سلول‌های مغز و درمان میگرن

کاهش تب و حرارت بدن

کاهش التهاب و تورم دستگاه تنفسی

درمان اسپاس­های عضلانی

پاک‌سازی کبد و درمان اختلالات کبدی

درمان بیماری‌های گوارشی و سوءهاضمه

در برخی موارد مصرف اسطوخودوس توصیه نمی‌شود:

افرادی که صفراوی مزاج هستند از مصرف آن پرهیز کنند یا همراه با سکنجبین مصرف کنند

وزن	10 گرم
نام فارسی	اسطوخودوس
نام علمی	Lavandula officinalis
رنگ گل	بنفش
رنگ برگ	سبز