بذر کتان

گیاه کتان، بَزرَگ (با نام علمی Linum Usitatissimum) به معنی «مفیدترین» از دسته گیاهان گل‌دار، رده دولپه‌ای‌ها، راسته مالپیگی‌سانان، تیره کتانیان، سرده کتان است. کتان اصالتاً متعلق به سرزمین‌های ساحل مدیترانه شرقی تا کشور هندوستان می‌باشد و احتمالاً برای نخستین بار در منطقه هلال حاصلخیز توسط کشاورزان پرورش یافت. گیاه کتان به شکل گسترده‌ای در اتیوپی و مصر باستان کشت می‌گردید. در کشور گرجستان، در غارهایی که متعلق به دوران ماقبل تاریخ است، کتان‌های خشک شده‌ای کشف شده است که مربوط به 30 هزار سال پیش از میلاد است. کانادا، چین، روسیه، هند، انگلستان، آمریکا، اتیوپی، قزاقستان، اوکراین و آرژانتین به ترتیب ده کشور برتر تولیدکننده کتان در جهان هستند. مغز گردو و بذر کتان دارای بیشترین اندازه اسید چرب امگا 3 در میان مواد غذایی گیاهی هستند.

الیاف کتان

الیاف کتان از ساقه گیاهی به همین نام (به انگلیسی فلکس) استخراج می‌شوند. کتان به‌عنوان یک گیاه زینتی در باغ رشد می‌کند. الیاف کتان بیشتر از پارچه کتانی کاربرد دارد. کشت این گیاه به‌طور سالیانه انجام می‌گیرد و حداکثر رشد طولی آن در حدود 120 سانتی‌متر است و قطر ساقه آن 1/8 تا 1/16 اینچ است. قسمت بالای ساقه دارای شاخه‌های متعددی است و در روی این شاخه‌ها، گل‌هایی به رنگ‌های سفید، قرمز، بنفش و لاجوردی و آبی دیده می‌شود. کیفیت الیاف به مرغوبیت زمین و شرایط جوّی بستگی دارد. این گیاه در هوای نسبتاً سرد و مرطوب و وجود باران نسبتاً زیاد بهتر به عمل می‌آید. تخم کتان در ماه‌های اردیبهشت و خرداد کاشته می‌شود و مدت رشد آن سه ماه است. پرورش عمده کتان در کشورهای کانادا، چین، روسیه، هند، انگلستان و امریکا است. ساختمان شیمیایی الیاف کتان مانند پنبه، سلولزی است ولی با وجود شباهت زیاد بین آن‌ها، ساختمان مولکولی کتان از سه جهت از پنبه متفاوت است:

1-ساختمان داخلی: دیاگرام اشعه ایکس نشان می‌دهد که آرایش مولکولی در ساختمان در ساختمان داخلی الیاف به‌مراتب بیشتر از پنبه و افزایش کریستالینیتی در ساختمان داخلی باعث شده است که خصوصیات آن با پنبه متفاوت باشد.

2-الیاف کتان: دارای مواد غیر سلولزی بیشتری نسبت به پنبه است و ناخالصی‌های موجود در کتان عبارت‌اند از همی سلولز، چربی و مواد رنگی و غیره.

3-ساختمان فیزیکی الیاف.

4-کامبیوم: این قسمت دیوار نازکی است که سلول‌های کورتکس را از چوب جدا کرده است.

5-چوب: این قسمت را سلول‌های ضخیم و چوبی کوتاه تشکیل می‌دهد که از نظر مکانیکی به رشد گیاه کمک می‌کند.

6-پیت: این قسمت دیواره نازکی است که قسمت مرکزی ساقه را احاطه می‌کند و در مرکز آن روزنه‌ای است که در سراسر طول ساقه قرار دارد و هوا در آن جریان پیدا می‌کند.

از الیاف کتان به همراه رزین‌های مختلف در تهیه کامپوزیت‌ها استفاده می‌شود که کاربرد آن‌ها از لوازم ورزشی مانند بدنه دوچرخه‌های حرفه‌ای، راکت‌های تنیس، تخته‌های موج سواری و اسکی تا کاربردهای صنعتی مانند صنعت خودروسازی و یا هواپیماهای بوئینگ است.

دانه‌های کتان

دانه‌های کتان در دو مقوله اساسی آمده است: 1. قهوه‌ای و 2. زرد یا طلایی (همچنین به‌عنوان تخم کتان طلایی شناخته می‌شود). اکثراً دارای ویژگی‌های تغذیه‌ای مشابه و تعداد مساوی از امگا 3 اسیدهای چرب با زنجیره کوتاه هستند. دانه‌های کتان در تولید روغن نباتی شناخته شده و به‌عنوان روغن بذر کتان یا روغن بزرک که یکی از قدیمی‌ترین روغن‌های تجاری است کاربرد دارد. این روغن خوراکی به دست آمده توسط expeller فشار دادن، گاهی اوقات توسط استخراج با حلال به دست می‌آید. روغن بذر کتان حلال پردازش شده‌ای است که قرن‌ها به‌عنوان یک روغن خشک در نقاشی و پوشش لاک الکل استفاده می‌شود. بذر کتان که گهگاه به آن تخم بزرک هم می‌گویند، منبعی سرشار از مواد مغذی همچون فیبر، منیزیوم، ویتامین B1، اسید چرب آلفا لینولنیک و امگا 3 است. این بذر، از درخت کتان گرفته می‌شود، درختی قدیمی که در مصر باستان و چین بار می‌آید. بذر کتان منبعی برای چربی سالم، آنتی‌اکسیدان و فیبر است. تحقیقات اخیر یافته‌اند که این تخم می‌تواند در کاهش خطر ابتلا به دیابت، سرطان و بیماری‌های قلبی نیز مؤثر باشد.

آشپزی

جوانه بذر کتان خوراکی، با عطروطعم کمی تنداست. مصرف بیش‌ازحد دانه‌های کتان با آب ناکافی می‌تواند باعث انسداد روده شود. دانه‌های کتان مجموع از نظر شیمیایی پایدار است، اما بذر کتان زمین می‌تواند در کمتر از یک هفته فاسد شود، تنها شرایط برودتی و ذخیره‌سازی آن در ظروف در بسته از فاسدشدن آن برای یک دوره طولانی حفظ خواهد کرد.

Flaxseed

مواد مغذی در هر 100 گرم (3٫5 اونس)

انرژی 2٬234 کیلوژول (534 کیلوکالری)

کربوهیدرات‌ها 28٫88 g

قندها 1٫55 g

فیبر 27٫3 g

چربی 42٫16 g

چربی اشباع 3٫663 g

چربی تک‌اشباع‌نشده 7٫527 g

چربی چنداشباع‌نشده 28٫730 g

امگا-3 22٫8 g

امگا-6 5٫9 g

پروتئین 18٫29 g

تیامین (ویتامین ب 1) 1٫644 میلی‌گرم (126٪)

ریبوفلاوین (ویتامین ب 2) 0٫161 میلی‌گرم (11٪)

نیاسین (ویتامین ب 3) 3٫08 میلی‌گرم (21٪)

پانتوتنیک اسید (ویتامین ب 5) 0٫985 میلی‌گرم (20٪)

ویتامین ب 6 0٫473 میلی‌گرم (36٪)

اسید فولیک (ویتامین ب 9) 0 میکروگرم (0٪)

ویتامین C 0٫6 میلی‌گرم (1٪)

کلسیم 255 میلی‌گرم (26٪)

آهن 5٫73 میلی‌گرم (46٪)

منیزیم 392 میلی‌گرم (106٪)

فسفر 642 میلی‌گرم (92٪)

پتاسیم 813 میلی‌گرم (17٪)

روی 4٫34 میلی‌گرم (43٪)

Link to USDA Database entry

درصدها نسبی‌اند

منبع: پایگاه اطلاعاتی مواد غذایی آمریکا

خواص دارویی لینیوم (گیاه کتان)

دانه‌های کتان در طب سنتی اروپایی در داخل (به‌طور مستقیم خیس و یا به‌عنوان چای) و خارجی (به‌عنوان کمپرس و یا عصاره روغن) برای درمان اختلالات دستگاه تنفسی، چشم، عفونت‌ها، سرد، آنفولانزا، تب، روماتیسم و نقرس استفاده می‌کردند.

خواص رنگرزی کتان

رنگرزی کتان اکثراً در حالت پارچه صورت می‌گیرد و روش رنگرزی آن کاملاً شبیه پارچه‌های پنبه‌ای است. چون پارچه‌های کتان نیز همانند پارچه‌های پنبه‌ای گران است و لازم است برای رنگرزی آن از رنگ‌های مرغوب استفاده کرد. برای رنگرزی کتان عموماً از رنگ‌های خمی که در برابر نور و شست‌وشو ثبات زیادی دارند استفاده می‌شود. برخی از رنگ‌های آزوئیک، گوگردی و تعداد محدودی از رنگ‌های مستقیم نیز در رنگرزی پارچه کتان که مصرف مبلمان و پرده‌ای دارد، به کار می‌روند. نظر به این که ساختمان مولکولی کتان متراکم‌تر و متبلورتر از پنبه است، نفوذ رنگ به داخل الیاف نیز مشکل‌تر از پنبه صورت می‌گیرد و درنتیجه رنگرزی یکنواخت پارچه کتان باید با دقت بیشتری همراه باشد.

سایر خصوصیات کتان

قابلیت تطویل کتان کم است، ولی اگر تحت کشش قرار گیرد و افزایش طول یابد، به علاوه از رفع نیروی کشش میل دارد که دوباره به حالت اولیه برگردد. درجه سختی کتان بسیار زیاد است و در برابر خم شدن مقاومت می‌کند. گرچه پارچه کتانی چروک پذیر است ولی با اجرای تکمیل‌های ضد چروک می‌توان این عیب را برطرف کرد. رطوبت بازیافته کتان حدود 12 درصد است. قدرت لیف کتان در حالت مرطوب 20 درصد بیشتر از حالت خشک آن است و این حالت باعث می‌شود که به‌خوبی عملیات مکانیکی مراحل ریسندگی و عملیات‌تری را تحمل کند.

مقاومت کتان در مقابل حرارت زیاد است و تا 120 درجه سانتی‌گراد حرارت را که در آن شروع به زرد شدن می‌کند، بدون اینکه تجزیه بشود تحمل می‌کند. براثر تابش نور خورشید و به مدت زیاد به‌تدریج از قدرتش کاسته می‌شود. کتان در برابر محلول رقیق و سرد اسیدها مقاوم است، ولی محلول اسیدهای رقیق و گرم و یا غلیظ و سرد آن را موردحمله قرار می‌دهد. همچنین مقاومت کتان در برابر محلول‌های قلیایی بسیار خوب است و می‌توان آن را بارها و بارها با محلول‌های قلیایی شست‌وشو داد بدون آنکه خسارتی متوجه آن بشود. حلال‌های آلی معمولی که در خشک‌شویی‌ها به کار می‌روند، اثر مخربی روی کتان ندارد.

وزن	10 گرم
نام فارسی	بذر کتان
نام انگلیسی	Flax
نام علمی	Linum Usitatissimum
خانواده	کتانیان