بذر گیاه سیاه دانه

سیاه دانه با نام علمی Nigella sativa از خانواده Ranunculaceae بوده که این جنس با گونه‌های علفی یک‌ساله با گل‌های منفرد که چندین گونه به‌عنوان زینتی کشت می‌شود، برای افزایش شیر استفاده می‌شده است. موطن اصلی سیاه دانه جنوب اروپا و آسیای غربی بوده است و از قدیم این گیاه را خصوصاً در کشورهای گرمسیر می‌کاشته‌اند. این گیاه به‌سادگی با محیط جدید خو می‌گیرد. سیاه دانه به کمبود آهن و خاک‌های ضعیف حساس است و به‌سرعت زرد می‌شود همچنین به شوری و گرما نیز مقاومت خاصی ندارد. در جنگ‌های تاریخی از گیاهان این خانواده در مسموم کردن آب شهرهای محاصره شده استفاده می‌کرده‌اند. سیاه‌دانه در ایران در نقاط مرکزی کشت می‌شود. سیاه دانه بیشتر در اراک به‌صورت خودرو می‌روید و در اصفهان در مناطق شهرضا، سمیرم و مبارکه کشت می‌شود.

سیاه‌دانه گیاهی علفی و یک‌ساله است. این گیاه پرخاصیت از تیره آلالگان و از راسته گل‌های ساعت است. این گیاه از خانواده آلاله است. سیاه‌دانه از گیاهان گل‌دار محسوب می‌شود. در مناطق مختلف مورد کشت قرار می‌گیرد. بیشتر در مناطق گرمسیری کشت می‌شود. مزه‌ تلخی دارد. برگ‌های این گیاه به‌صورت تقسیم‌شده با بریدگی‌های بسیار عمیق است که معمولاً برگ را به‌صورت یک نوار باریک درمی‌آورد. برگ‌های سیاه‌دانه به رنگ سبز غباری است. این گیاه گل‌های منفردی دارد. گل‌های این گیاه به رنگ‌های مختلف سفید، خاکستری آبی با پرچم‌های متعدد است که به هنگام شکفتن زیبایی خاصی را نمایان می‌کند. میوه این گیاه کپسول مانند است که درون آن دانه‌های سیاه‌دانه قرار دارد. رنگ‌دانه‌های این گیاه همان‌طور که از اسمش پیداست سیاه است. سیاه‌دانه استفاده‌های گوناگونی دارد طوری که در ساخت دارو، تهیه ادویه برای غذاها، برای تهیه انواع شربت، تهیه روغن و حتی پخت نان پاکستانی و … کاربرد دارد.

سیاه دانه گیاهی است یک‌ساله با ساقه‌های ایستاده به ارتفاع ۶۰ تا ۷۰ سانتیمتر برگ‌ها دارای بریدگی‌های نخی، برگچه‌های ریز، گل‌های زیبا به رنگ سفید خاکستری تا آبی با پرچم‌های متعدد، کاسبرگ‌هایی به رنگ گلبرگ، میوۀ آن به‌صورت کپسول (غلاف دانه‌دار) که درون آن تعداد زیادی دانۀ سیاه و معطر قرار دارد. گل‌ها منظم و دوجنسی، مادگی مرکب و چند برچه‌ای است. سیاه دانه دارای پرچم‌های مارپیچی نظم یافته‌اند. شکل بذر سیاه دانه تخم‌مرغی گوشه‌دار، دارای خلل و فرج و به حالت اسفنجی است. دانه سیاه‌دانه چند لبه مسطح است. انتهای بالا نوک‌دار شده، انتهای پایین پهن‌تر و سطوح جانبی کمی برآمده است. رنگ بذر سیاه دانه سیاه‌رنگ با چین‌های عرضی ناواضح و مات است. نوع میوۀ بذری سیاه دانه فندقه است.

کاشت، داشت و برداشت سیاه دانه

تکثیر سیاه دانه به‌وسیله بذر صورت می‌گیرد. کشت پائیزه و بهارۀ آن امکان‌پذیر است، ولی در کشت بهاره محصول بهتری به دست می‌آید. بذرها با دستگاه به فاصله ۳۰ سانتی‌متر و در ردیف‌هایی که ۳۰ سانتی‌متر از یکدیگر فاصله دارند کشت می‌شوند. گاهی بذر به‌صورت در هم در کرت پاشیده می‌شود. در برخی از مناطق کشور مثل سمیرم کشت سیاه دانه به‌صورت انتظاری انجام می‌شود به‌عبارت‌دیگر به علت احتمال وقوع بارندگی در زمان کاشت، بذرها از مدتی پیش در خاک قرار داده می‌شوند. اما تاریخ کاشت واقعی زمانی است که اولین بارندگی رخ می‌دهد. زمان گل دادن آن در اواخر اردیبهشت تا تیرماه است.

نیاز آبی سیاه دانه، در حد متوسط است. بهترین زمان آبیاری وقتی است که باید به‌طور منظم و حداقل، دو بار در هفته انجام شود. قبل از آبیاری گیاه، بهتر است، سطح خاک خشک شده باشد. اگر خاک خیس باشد و آب خاک زیاد باشد، به گیاه آسیب می‌رسد و احتمال آفت‌زدگی را بیشتر می‌کند. این گیاه در انواع خاک‌ها به‌خوبی رشد می‌کند فقط نیاز به زهکش مناسب خاک دارد. مناسب‌ترین PH خاک برای پرورش گل سیاه دانه شش تا هفت و نیم است. خاک‌های اسیدی به تقویت و رشد سریع‌تر گیاه کمک می‌کند. این گیاه یک سال پس از کاشت در فصل بهار، گل می‌دهد، آبیاری منظم و تعویض خاک گلدان در گلدهی و پیشگیری از توقف در رشد گل سیاه دانه نقش دارد. تکثیر این گیاه در فصل تابستان از طریق بذر و قلمه امکان‌پذیر است. این گیاه به آفتاب کامل نیاز دارد و البته در مناطق گرم بهتر است که بعدازظهر در سایه باشد. از نظر دمایی هم سازگاری بالایی دارد.

در کشت پائیزه محصول سیاه دانه در تیر ماه و در کشت بهاره در شهریورماه قابل‌برداشت می‌باشند. با زرد شدن کپسول‌ها می‌توان اقدام به برداشت و یا پس از ریشه‌کنی کل بوته و خشک کردن با خرمن‌کوبی، بذرهای داخل کپسول را جدا کرد. از هر هکتار زمین کشت شده سیاه دانه مقدار ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ کیلوگرم بذر به دست می‌آید.

خواص دارویی

قسمت‌های مورداستفاده در سیاه دانه، دانه و روغن فرار آن است که به‌عنوان داروی معرق، محرک، بادشکن، صفرابر و هضم‌کننده غذا مصرف دارد. از بذر در خوراک نان، چاشنی و در شیرینی‌ها به‌عنوان تزئین استفاده می‌شود. دانه‌های سیاه دانه، نسبتاً سمی است. از بذر برای زیاد کردن شیر استفاده شده و ملین بوده و دفع‌کننده کرم هم است. این گیاه به‌صورت موضعی در درمان زگیل و بثورات جلدی مورداستفاده قرار می‌گیرد. در پزشکی سنتی برای زیاد کردن شیر، ملین، دفع‌کننده کرم و نیز به‌عنوان نفخ و قاعده آور توصیه می‌شده است. عسل سیاه دانه نیز مصارف دارویی فراوان دارد.