بذر گیاه گلرنگ ( زعفران مصنوعی )

گیاه گلرنگ از خانواده کاسنیان و بومی خاورمیانه (احتمالاً عربستان یا ایران) بوده که بیشتر در خراسان کاشته می‌شود که البته امروز به سراسر دنیا راه یافته و به خاطر گل‌ها و دانه‌های روغنی‌اش کاشته می‌شود. گلرنگ گیاهی یک یا دوساله بوده که ارتفاع آن ۳۰ تا ۶۰ سانتی‌متر است که گاهی به ۱۵۰ سانتی‌متر نیز می‌رسد و گل‌های درشتی همانند کنگر فرنگی تولید می‌کند. گل‌های گلرنگ به رنگ زرد، نارنجی یا قرمز ظاهر می‌شود. دانه‌های آن نیز شبیه هسته انار بوده و از آن روغن خوراکی استخراج می‌شود. از ماده رنگی حاصله از گل‌های گلرنگ در صنعت رنگرزی استفاده می‌شود. از دانه‌های آن روغن خوراکی به دست می‌آید و روغن آن را مصرف می‌کنند. قسمت‌های دیگر برای خوراک دام مصرف می‌شود. در نتیجه گیاهی سودآور بوده و با توجه به حداقل نیازهای آن و کاشت ساده گلرنگ می‌توان به‌عنوان گیاهی کاملاً اقتصادی به آن نگاه کرد.

استفاده از رنگ استخراج‌شده از گلرنگ در صنعت نساجی، به‌ویژه در صنایع فرش‌بافی در شرق اروپا، خاورمیانه و شبه‌قاره هند بسیار رایج بوده است. گلرنگ گیاهی مقاوم به خشکی و بی‌آبی است و در خاک ایران به‌راحتی محصول می‌دهد و به‌صورت دیم و غیر دیم می‌توان اقدام به کاشت این گیاه نمود. برگ‌های گلرنگ پهن، دندانه‌دار و بدون دم برگ و در ظاهر تا حدودی همانند برگ‌های کنگر است. رگبرگ‌ها در سطح زیرین برگ برجسته و نمایان است که یکی از راه‌های تشخیص این گیاه از ظاهر است. گل‌های لوله‌ای این گیاه دارای ماده‌ای قرمزرنگ به نام کارتامین است که در آب به مقدار کم حل می‌شود ولی در الکل محلول است. کارتامین به علت رنگ زیبایی که دارد در رنگرزی به کار می‌رود. ماده زردرنگی نیز در گل این گیاه وجود دارد که زرد گلرنگی خوانده می‌شود. گل‌های این گیاه را برای رنگین کردن خوراکی‌ها به‌ویژه کلوچه (ایشلی کوکه) بکار می‌برند.

گلرنگ با خصوصیات مطلوب زراعی نظیر مقاومت نسبی به شوری خاک و خشکی هوا، مقاومت بالا به سرمای زمستانه (تیپ پاییزه) وجود روغنی مطلوب با بیش از ۹۰ درصد اسیدهای چرب غیراشباع بخصوص اسید لینولئیک، همواره به‌عنوان یک دانه روغنی با ارزش مطرح بوده است. کشت این گیاه روغنی اخیراً در کشور افزایش یافته و در راستای آن تحقیقات این گیاه روغنی نیز براساس دستیابی به ارقام پرمحصول، پرروغن، بی‌خار و مقاوم به سرما در حال گسترش است.

خاک

گلرنگ برای جوانه‌زنی و سطح سبزی مناسب به بستری بدون کلوخ با رطوبت کافی نیاز دارد. در زراعت گلرنگ، به‌آسانی می‌توان از مکانیزاسیون معمول در غلات بهره برد، اما به دلیل وجود ریشه عمیق، شخم زدن با گاوآهن‌های قلمی و زیرشکن برای شکستن طبقات نفوذناپذیر رس یا لایه‌های جانبی در ناحیه ریشه توصیه می‌شود. در مناطقی که رطوبت عامل محدودکننده است، هدف عملیات کشت باید حفظ حداکثر مقدار رطوبت خاک باشد. به‌طور معمول برای کشت بهاره گلرنگ ابتدا در اواخر تابستان یا اوایل پاییز شخم پاییزه را انجام می‌دهند و زمین را در طول زمستان به حالت آیش رها می‌کنند. این عمل ضمن تجزیه بقایای گیاهی خاک موجب حفظ و ذخیره بیشتر رطوبت می‌شود و عملیات نهایی تهیه بستر را تسهیل می‌کند. در پایان فصل سرما و بارندگی، به‌محض مساعد شدن شرایط برای عملیات نهایی تهیه بستر شخم بهاره انجام می‌گیرد. عواملی مانند کشت سال قبل و نوع بافت خاک در آماده‌سازی بستر خاک اهمیت دارند. اصول کلی تهیه زمین اغلب شبیه دانه‌ریزهاست. آماده‌سازی در خاک‌های سنگین به تمهیدات ویژه‌ای نیاز دارد. زیرا در چنین خاک‌هایی امکان عملیات خاک‌ورزی بعد از بارندگی‌های زمستانه وجود ندارد و این کار کشت را به تأخیر می‌اندازد. در این خاک‌ها وجود لایه متراکم زیرین رشد ریشه را به تعویق انداخته و عملکرد را تا حد زیادی کاهش می‌دهد. به دلیل احتمال وجود سله در چنین خاک‌هایی، مقدار بذر بیشتری برای اطمینان از سبز یکنواخت و استقرار کافی گیاه، موردنیاز است. برای دستیابی به تهیه بستری مناسب برای کشت بذر، به ترتیب انجام عملیات: شخم، دیسک، ماله، کودپاشی، پخش علف‌کش (ترفلان) و اختلاط کود و علف‌کش با خاک توسط یک دیسک سبک ضروری است. گلرنگ در زمین‌های شور جهت اجتناب از شوری که در بالای پشته جمع می‌شود در محلی نزدیک داغ آب کشت می‌شود.

بذور گلرنگ باید حداقل ۲۲ ساعت قبل از کشت با قارچ‌کش‌های مخلوط بنومیل- مانکوزب آغشته شوند. اگر گلرنگ در مقابل شوری خاک تقریباً مقاوم است و به‌راحتی EC حدود ۷ میلی موس بر سانتیمتر را تحمل می‌کند، اما باید توجه کرد که گلرنگ در طول دوره گلدهی گیاه به نسبت به شوری حساسیت دارد و به همین لحاظ در زمین‌های شور جهت اجتناب از شوری که در بالای پشته جمع می‌شود بذر گلرنگ را باید در محلی نزدیک داغ آب کشت کرد. شوری باعث کاهش در صد روغن دانه‌ها می‌شود و این موضوع به علت افزایش درصد پوست دانه‌ها در شرایط شوری است، ولی کیفیت روغن گلرنگ تحت تأثیر درجه شوری واقع نمی‌شود. شوری زمان گل‌دهی را تا چند روز و رسیدگی را تا چند هفته به جلو می‌اندازد. تغییر روش‌های آبیاری، روش کاشت، استفاده از ارقام مقاوم، ترکیب و نوع کودها از روش‌های مقابله با خطر شوری یا کاهش اثرات زیان‌آور آن است.

کاشت

۱- مناطق گرم: (خوزستان، جیرفت، ایرانشهر، بوشهر، سیستان و بلوچستان) کشت گلرنگ در مناطق گرم باید در پاییز و براساس زمان شروع بارندگی‌های پاییزه و شیوع بیماری‌های قارچی از قبیل فایتوفتورا، سفیدک سطحی در منطقه و حمله آفاتی نظیر مگس گلرنگ، عدم هم‌زمانی دوره گلدهی با درجه حرارت‌های بالا تنظیم شود. مطلوب‌ترین تاریخ کاشت ارقام گلرنگ بهاره در مناطق گرم نیمه دوم آذرماه در نظر گرفته شده است. رقم گلدشت مناسب کشت پائیزه در مناطق گرم است. امکان کشت ارقام صفه و محلی اصفهان نیز در مناطق یادشده وجود دارد. مطلوب‌ترین فاصله ردیف و فاصله بوته در ردیف به ترتیب ۵۰ و ۵ سانتی‌متر و میزان بذر مصرفی نیز حدود ۲۰-۲۵ کیلوگرم در هکتار توصیه می‌شود.

۲- مناطق معتدل سرد و سرد: (تهران، کرمان، فارس، کرمانشاه، خراسان، اصفهان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، زنجان، کردستان، مرکزی)

الف: کشت پاییزه

کشت ارقام پاییزه گلرنگ در مناطق معتدل سرد و سرد باید طوری تنظیم شود که بوته‌ها قبل از سرمای شدید زمستانه به حالت روزت (۸ برگه) رسیده باشند. آزمایش‌ها نشان داده است که بهترین زمان کاشت گلرنگ در مناطق فوق اواسط شهریورماه تا اواخر مهرماه است. رقم پدیده مناسب‌ترین رقم جهت کشت در مناطق کرگ، قم، ورامین، داراب اسلام‌آباد، اصفهان، تبریز، زنجان، کردستان، اراک، خراسان است.

ب: کشت بهاره

کشت ارقام بهاره در مناطق معتدل سرد و سرد براساس زمان سپری شدن سرمای زمستانه و زمان شروع و پایان بارندگی‌های بهاره تنظیم می‌شود. بررسی‌ها نشان داده است که مطلوب‌ترین تاریخ کاشت در مناطق فوق اواخر اسفندماه تا اواخر فروردین‌ماه است و از مناسب‌ترین ارقام جهت کشت در مناطق معتدل سرد و سرد نیز می‌توان به ارقام گلدشت، محلی اصفهان و صفه اشاره کرد، این ارقام قابلیت کشت تابستانه در مناطقی از استان اصفهان را نیز دارا هستند.

کود موردنیاز

استفاده زیاد از کودهای شیمیایی، علاوه بر آلودگی محیط‌زیست و آب‌های زیرزمینی، ممکن است آثار سمی و منفی بر تولید و کیفیت محصول داشته باشد. گیاهان زراعی به مقادیر مناسبی از نیتروژن نیازمندند و در صورت کمبود این عنصر در خاک، رشد و عملکرد گیاه تا حد زیادی کاهش می‌یابد. مصرف زیاد نیتروژن بر مقدار روغن یا عدد یدی روغن تأثیر منفی دارد. هم نیز سبب افزایش طول دوره گل‌دهی می‌شود و اگر این گل‌دهی با افزایش دمای هوا مصادف شود، سبب اختلال در گرده‌افشانی و پوکی دانه‌ها می‌شود. وجود کود ازته زیاد در مرحله رشد رویشی سبب افزایش رشد سبزینه گیاه می‌شود و مرحله زایشی را با اختلال و به دنبال آن با کاهش عملکرد مواجه می‌سازد. به‌طورکلی ازت خالص موردنیاز گلرنگ به مقدار ۷۰ کیلوگرم است که از این مقدار ۹۰ کیلوگرم آن به‌صورت سرک در مرحله ساقه دهی و ۲۰ کیلوگرم به‌صورت سرک در مرحله غنچه دهی مصرف می‌شود. البته باید توجه داشت پس از آزمون خاک مقادیر موجود در خاک از مقدار توصیه‌شده کسر می‌شود. نیاز گلرنگ به فسفر در حد متوسط است (۹۰ کیلوگرم فسفر از منبع کودی سوپرفسفات تریپل) و درصورتی‌که در کشت قبلی کود فسفره مصرف شده باشد، باید از اضافه نمودن کودهای فسفره به خاک تا حد امکان اجتناب نمود، ولی به‌هرحال وجود فسفر در مراحل اولیه (پس از جوانه‌زنی) باعث رشد سریع گیاه و کاهش تراکم علف‌های هرز می‌گردد. مصرف کودهای پتاسه به‌جز در مناطقی که کمبود این ماده غذایی جدی است، ضرورتی ندارد.

مقدار بذر و تراکم مناسب

از عوامل مهم بر میزان بذر و تراکم مناسب در کشت گلرنگ می‌توان به زمان کاشت، نوع رقم، عمق کاشت، ساختمان خاک و میزان کود مصرفی و وضعیت آب و هوائی منطقه اشاره نمود، به‌طور مثال کشت با تراکم بالا سبب نازکی ساقه‌ها و شکستن و یا به عبارتی ورس در برابر بادهای شدید خواهد شد. بدین ترتیب در مناطقی که بادهای فصلی از یک سمت می‌وزند معمولاً فاصله بوته‌ها را بیشتر و فاصله ردیف‌ها را کمتر در نظر می‌گیرند تا ضمن افزایش مقاومت در برابر بادهای شدید، میزان رطوبت بین بوته‌ها کاهش یافته و در نتیجه از شیوع بیماری‌ها جلوگیری به عمل آید. در کشت بهاره مناسب‌ترین میزان بذر مصرفی ۲۵-۳۰ کیلوگرم و بهترین فاصله بین بوته‌ها ۵ سانتی‌متر است. با توجه به رشد رویشی بالا در ارقام پاییزه، معمولاً فاصله بین ردیف‌ها ۵۰ سانتی‌متر، فاصله بین بوته‌ها ۵ سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود.

آب موردنیاز

 گلرنگ به علت دارا بودن ریشه عمیق قادر است رطوبت را از اعماق ۲ تا ۳ متر جذب نماید. اما باید توجه داشت که این گیاه به آبیاری بیش‌ازحد در اوایل رشد حساس است و باعث افزایش بیماری فایتوفتورا می‌گردد. به‌طورکلی آبیاری در مراحل بعد از کشت، جوانه‌زنی، رشد سریع ساقه، غنچه دهی، گلدهی (دو مرحله)، دانه‌بندی ضروری است (هفت نوبت) و این تعداد براساس زمان کشت، نوع رقم، منطقه کشت، ساختمان خاک، کود مصرفی تا ۱۹ نوبت نیز افزایش می‌یابد.

کنترل علف‌های هرز

۱- کنترل شیمیایی

استفاده صحیح از سموم شیمیائی به نوع علف‌های هرز، شرایط آب و هوائی منطقه و نوع رقم بستگی دارد. در مبارزه شیمیائی با علف‌های هرز مزارع گلرنگ سم ترفلان پس از عملیات شخم و قبل از کاشت به میزان ۲/۵ لیتر در هکتار و سم گالانت پس از کاشت به میزان ۲/۵ لیتر در هکتار توصیه می‌گردد.

۲- کنترل زراعی

مبارزه مکانیکی با علف‌های هرز مزارع گلرنگ، از شروع رشد اولیه تا مرحله‌ای که گیاه به ۱۹ سانتی‌متر می‌رسد، از اهمیت بالائی برخوردار است. گلرنگ در مرحله روزت به رشد علف‌های هرز حساس است به همین منظور تعیین تاریخ مناسب کاشت بخصوص در ارقام بهاره باعث کاهش دوره روزت و در نتیجه کاهش رشد علف‌های هرز می‌گردد. عدم مبارزه با علف‌های هرز در مراحل پایانی رشد نیز سبب اختلاط بذور علف‌های هرز و بذور گلرنگ در مخزن کمباین خواهد شد. افزایش بیش‌ازحد دفعات مبارزه مکانیکی با علف‌های هرز به دلیل خسارات احتمالی به ریشه گیاه، توصیه نمی‌شود. استفاده از پنجه غازی یا کولتیواتور سبک در مرحله‌ای که گیاه ۱۹ سانتی‌متر دارد بسیار مناسب است.

آفات

مگس گلرنگ ازجمله مهم‌ترین آفاتی است که به گلرنگ حمله می‌کند. حشره ماده تخم‌های خود را به رنگ قهوه‌ای پررنگ در پایین براکته های غوزه‌های جوان قرار می‌دهد و لاروهای حاصل از تفریخ از غوزه‌های گیاه تغذیه می‌کنند و غوزه‌های صدمه دیده به‌صورت لهیده دیده می‌شوند. بهترین زمان مبارزه در مرحله غنچه دهی و به‌محض مشاهده مگس در مزرعه است و طی آن از سموم سیستماتیک نظیر متاسیستوکس (۲ در هزار) و دیازینون (۲ در هزار) استفاده به عمل می‌آید.

بیماری‌های مهم گلرنگ

۱- لکه برگی

این بیماری در اکثر مناطق کشت گلرنگ مشاهده می‌شود. قارچ عامل بیماری در شرایط مطلوب توسعه و روی ساقه و برگ و براکته­ ها فعالیت می‌نمایید و باعث ایجاد لکه‌های قهوه‌ای‌رنگ می‌گردد که در صورت پیشرفت این لکه‌ها به‌هم‌پیوسته و برگ‌ها را کاملاً خشک می‌نماید. ایجاد واریته­ های مقاوم بهترین راه‌حل مبارزه با این بیماری است.

۲- سفیدک دروغی

قارچ عامل این بیماری برگ‌ها را موردحمله قرار می‌دهد و سطح زیرین آن‌ها را توده سفیدرنگ قارچ می‌پوشاند که باعث خشکیدن و از بین رفتن برگ‌ها می‌گردد. این بیماری در شرایط رطوبتی گسترش می‌یابد، مبارزه با این بیماری نیز بسیار مشکل بوده و در مناطق آلوده باید از واریته های مقاوم استفاده نمود.

۳- سفیدک سطحی

این بیماری معمولاً در اواخر فصل زراعی شیوع پیدا می‌کند و در صورت حمله قارچ این بیماری لکه‌های کرک سفیدرنگ روی برگ‌ها و ساقه گیاه دیده می‌شود که از به هم پیوستن آن‌ها تمام گیاه از پوشش سفیدرنگی برخوردار می‌شود. با این بیماری می‌توان با سموم گوگردی مبارزه نمود.

برداشت

گلرنگ را می‌توان به‌آسانی با کمباین غلات برداشت نمود و احتیاج به تغییرات کمی در اندازه‌ها و فواصل کوبنده و ضد کوبنده و الک‌های کمباین دارد. اما سرعت آن به‌اندازه سرعت برداشت گندم و جو نیست. برای به حداقل رساندن خسارات ناشی از برداشت مکانیزه باید تنظیم‌های لازم را در سرعت استوانه، چرخ‌دنده‌ها و همچنین لرزاننده به‌دقت انجام شود، زیرا ترک و شکستگی دانه موجب از بین رفتن قوه نامیه و پایین آمدن کیفیت روغن می‌شود. ترک داشتن بذر حتی اگر خسارت وارده به‌آسانی دیده نشود سبب کاهش درصد جوانه‌زنی و نیز تأثیر منفی بر کیفیت روغن می‌شود تنظیم نادرست کوبنده و ضد کوبنده است، که نه تنها عملکرد دانه، روغن و کیفیت آن را کاهش می‌دهد، بلکه می‌تواند باعث خسارت به کمباین شود، زیرا روغن بذرهای شکسته شده گردوخاک و آشغال را روی قطعات متحرک هدایت‌کننده به‌صورت پوشش اضافی جمع خواهد کرد و سبب مسدود و شکستگی می‌گردد در گلرنگ برخلاف سایر گیاهان روغنی مشکل ریزش وجود ندارد تعیین زمان دقیق برداشت گلرنگ به نوع رقم و عوامل محیطی نظیر میزان رطوبت نسبی و دمای هوا بستگی دارد. معمولاً زمان برداشت موقعی است که دانه‌های گلرنگ رطوبتی حدود ۸ درصد داشته باشند به‌طوری‌که اگر غوزه‌ها را در دست فشار دهیم بذرها به‌آسانی از آن‌ها جدا شوند. وجود علف‌های هرز در میان گیاهان رسیده که معمولاً به دلیل آبیاری بیش‌ازحد در مراحل پایانی رشد گیاه صورت می‌پذیرد، برداشت با کمباین را مشکل می‌سازد. برداشت گل برداشت گل‌های گلرنگ به‌عنوان منبع درآمدی جدید اخیراً موردتوجه کشاورزان قرار گرفته است. ارتفاع گیاه تعداد شاخه‌های فرعی و تعداد دانه در غوزه از مهم‌ترین عوامل مستقیم تولید گل در گیاه روغنی گلرنگ می‌باشند. معمولاً ارقام پر محصول دارای عملکرد گل بیشتری هستند. در آزمایشی در ایران مشخص شد بهترین زمان برداشت گل‌های گلرنگ از طریق دستی، سه روز پس از شروع گل‌دهی و تکرار آن تا پایان گل‌دهی است. هم‌چنین نتیجه‌گیری شد که برداشت گل تأثیر منفی در عملکرد دانه ندارد. برای حفظ رنگ و کیفیت رنگ‌دانه‌ها در گلرنگ گل­های برداشت‌شده باید در سایه خشک شوند.

خواص و مصارف

گل‌های گلرنگ علاوه بر خاصیت رنگرزی خاصیت دارویی نیز دارد که در ادامه آن‌ها را نام می‌بریم، روغن حاصل از دانه‌های کاسنی نیز جزو روغن‌های محبوب است:

گلرنگ مسهل، مسکن و تقویت‌کننده اعصاب است

 از روغن آن برای درمان درد آرتروز و رماتیسم استفاده می‌شود

 بلغم را خارج می‌سازد و باعث افزایش تعرق بدن می‌شود

 مقوی نیروی جنسی و زیادکننده اسپرم است.

 استفراغ خونی را مدارا می‌کند.

 در برطرف کردن تصلب شرائین مفید است.

 از گل‌های آن برای ساخت اسپری زعفران و به‌عنوان رنگ دهنده جایگزین زعفران استفاده می‌شود

 از گل‌های آن می‌توان به‌جای زعفران برای رنگین کردن برنج استفاده کرد.

 دردها و ناراحتی‌های قبل از عادت ماهانه را برطرف می‌کند.

 خلط‌آور است و در برطرف کردن بیماری‌های ریوی مانند ذات‌الریه مؤثر است.

 ماساژ موها با گلرنگ و ماسک تهیه‌شده با گیاه و روغن آن باعث تقویت و شادابی موها می‌شود

 داروی مفیدی برای رفع فلج‌های ناگهانی است که بر اثر سکته پیش می‌آید.

 از نظر طب سنتی ایران گلرنگ گرم و خشک است

 برای معالجهٔ یرقان مفید است.

 استفاده از روغن گلرنگ در غذاها، کلسترول را پایین می‌آورد.

 حاوی ویتامین E است

 روغن تهیه‌شده از دانه‌های آن کلسترول خون را پایین می‌آورد

 از این گیاه در تهیه لوازم آرایشی و بهداشتی و نیز در تهیه مارگارین استفاده می‌شود.

 اندام‌های دیگر گلرنگ با حدود ۲۳ درصد پروتئین و ۳۵ درصد فیبر، در تغذیه دام و طیور مورداستفاده قرار می‌گیرد.

 برای کاهش چین‌وچروک، اگزما، التهاب و قرمزی پوست استفاده می‌شود.

 سرشار از چربی‌های اشباع نشده بوده که مصرف آن برای بیماران قلبی و عروقی توصیه می‌شود

 در دوران باردهی و شیردهی خانم‌ها با احتیاط مصرف شود

عمده استفاده دانه گلرنگ در تهیه روغن است. روغن به‌دست آمده از دانه این گیاه که به نام Safflower oil معروف است دارای مصارف طبی، تغذیه‌ای و یا صنعتی است. این روغن طعم‌دار و دارای رنگ بوده و از نظر تغذیه‌ای مشابه روغن آفتابگردان است. از روغن گلرنگ در تهیه صابون، تهیه رنگ و نیز در آشپزی استفاده می‌شود.

وزن	10 گرم
نام فارسی	گلرنگ
نام انگلیسی	Safflower
نام علمی	Carthamus tinctorius
خانواده	کاسنیان
رنگ گل	قرمز
رنگ برگ	سبز