بذر گوجه آریا

نام علمی گوجه فرنگی Solanum lycopersicum است که متعلق به تیره بادمجانیان است. این گیاه ممکن است یک‌ساله و یا چند‌ساله باشد. البته در مناطق سردسیری بیشتر یک‌ساله است، ولی اگر در نواحی گرمسیری به‌صورت دائمی درآید، طول دوره زندگی آن چندان طولانی نیست. در انواع پابلند آن ساقه آن ابتدا ایستاده، بعد به‌صورت خزنده درمی‌آید و بر اثر تماس با خاک تولید ریشه‌های نابجا می‌کند. برگ‌های مرکب و ساقه نوجوان آن پوشیده از کرک‌های ریز و سفید می‌باشند. ساقه آن در ابتدا که گیاه جوان است سبز رنگ، کرک دار، گرد و خیلی شکننده است و به علت داشتن کیسه‌های ترشحی بوی گوجه ‌فرنگی به‌خوبی استشمام می‌شود. ولی با افزایش عمر آن رنگ آن تغییر کرده، بدون کرک می‌شود و ساقه آن نیز زاویه‌دار و خشن می‌گردد. برگ گوجه فرنگی مرکب است که به‌صورت متناوب روی ساقه قرار دارد. گل‌های آن کامل است و به‌صورت خوشه‌ای روی ساقه، بین دو گره قرار می‌گیرند. هر خوشه گل بین 4 تا 8 عدد گل دارد.

تعداد خوشه‌های گل آن نسبت به رقم گوجه فرنگی بین 4 تا 100 متغیر است. گوجه فرنگی یک گیاه خودگشن است. در بعضی از شرایط ممکن است میوه به طریق بکرزایی به وجود آید. اگر گوجه فرنگی مستقیماً در زمین اصلی کشت شود، تولید ریشه عمیق و اصلی می‌کند؛ ولی اگر نشا شود، چون ریشه اصلی آن قطع می‌گردد، بنابراین تولید ریشه‌های افشان می‌نماید. میوه گوجه فرنگی «سته» مرکب است؛ که شکل، اندازه و رنگ آن در ارقام مختلف با یکدیگر کاملاً متفاوت است. در داخل میوه حجره‌های فراوانی وجود دارد که تعداد آن‌ها بین 2 تا 15 عدد متغیر است و در داخل آن‌ها بذر وجود دارد.

چون گوجه فرنگی جزء سبزی‌ای فصل گرم است، لذا به سرما حساس است. گوجه فرنگی سرمای صفر درجه را تحمل نمی‌کند و در دمای کمی پایین‌تر از صفر درجه سانتی‌گراد، بوته‌های آن یخ می‌زنند. گوجه فرنگی هوای گرم و رطوبت بالا را دوست دارد؛ ولی باید توجه داشت چنانچه دمای خیلی زیاد با رطوبت بسیار بالا توأم باشد، شرایط مناسبی را برای بیماری‌های برگی فراهم می‌سازد. بادهای گرم و خشک باعث ریزش گل‌های آن می‌شود؛ بنابراین، در مناطقی که چنین بادهایی وجود دارد، باید مزرعه گوجه فرنگی به‌وسیله نهرهای پر از آب و یا درختان ازاین‌گونه بادها محافظت شود؛ زیرا آبیاری اولاً سبب می‌شود که دمای محیط کمی تغییر کرده، پایین‌تر بیاید، ثانیاً رطوبت محیط نیز افزایش یابد. همچنین درختان سبب افزایش رطوبت محیط می‌گردند. به‌این‌ترتیب از این طریق از ریزش گل‌ها به مقدار زیادی جلوگیری می‌شود. مزرعه گوجه فرنگی مرتب باید آبیاری شود. خشک شدن سطح خاک به ریزش گل‌ها کمک می‌کند. شایان‌ذکر است که آبیاری بیش از مقدار لازم مانع از تشکیل میوه می‌گردد.

گوجه فرنگی نسبت به طول دوره روشنایی در روز حساس نبوده، جزء گیاهان بی‌تفاوت نسبت به این موضوع است. ولی در کمتر از 5 ساعت روشنایی و یا روشنایی دائم به میوه نخواهد نشست. بهترین دما برای رشد و نمو گوجه فرنگی بین 19 تا 29 درجه سانتی‌گراد است. در بالاتر از 35 درجه سانتی‌گراد رشدش متوقف و میوه آن تشکیل نمی‌گردد. در کمتر از 15 درجه سانتی‌گراد گل‌ها تلقیح نمی‌شوند؛ بنابراین میوه به وجود نخواهد آمد.

خاک

گوجه فرنگی را در هر نوع خاک می‌توان کاشت، به‌شرط آن‌که از زهکش خوب برخوردار باشد و از نظر مواد غذایی نیز کاملاً غنی و آفتاب‌گیر باشد. اراضی شنی برای تولید محصول زودرس بر سایر انواع خاک‌ها ترجیح داده می‌شوند؛ زیرا زودتر گرم می‌گردند. در نقاطی که تداوم دوره برداشت میسر است و دوره رشد طولانی است، برای برداشت حداکثر محصول، توصیه می‌شود از خاک‌های رسی و سیلتی-لومی استفاده شود؛ ولی این خاک‌ها به‌وسیله مواد آلی و کودهای حیوانی سرک شوند. گوجه فرنگی یکی از سبزی‌هایی است که اسیدی بودن خاک را خوب تحمل می‌کند و مناسب‌ترین pH برای حداکثر رشد آن بین 5/5 تا 7 است. چنانچه زمین زهکشی خوبی نداشته باشد، باعث بیماری‌های زیادی از قبیل پوسیدگی میوه و پژمردگی باکتریایی در گوجه فرنگی می‌شود.

تهیه زمین

در نواحی سردسیر بهتر است در پاییز زمین شخم زده شود. اگر بنا به دلایلی این کار در اسفندماه ممکن نباشد، هر موقع که زمین گاورو شد، به‌محض مساعد شدن هوا باید این کار انجام گیرد. چنانچه کود دامی تازه مصرف می‌شود بهتر است هم‌زمان با شخم پاییزه آن به زمین داده شود. اگر زمین اسفند یا فروردین شخم بخورد، باید از کود دامی پوسیده استفاده شود. پس از شخم پاییزه در فروردین به‌وسیله دیسک سنگین کلوخه‌های حاصله از شخم نرم خواهند شد و زمین به‌صورت جوی و پشته در خواهد آمد. فاصله بین دو نهر نسبت به پاکوتاه بودن بوته بین 60 تا 100 سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود.

کود

زمین گوجه فرنگی باید از نظر مواد غذایی و مواد آلی غنی باشد. مقدار کود دامی که به زمین گوجه فرنگی داده می‌شود، به حاصلخیزی خاک، نوع زمین، محصول قبلی، میزان کود داده‌شده برای کشت قبلی، مواد آلی خاک، رطوبت خاک، فصل کشت، رقم گوجه فرنگی و شاید روش کاشت بستگی دارد. برای این منظور مقدار 20 تا 30 تن در هکتار کود دامی پوسیده مناسب است. کود دامی در هر موقع که به زمین داده می‌شود، باید حتماً با شخم به زیر خاک برده شود. آزمایش‌های مختلف نشان داده است که گوجه فرنگی در ردیف سبزی‌هایی است که بیشترین عکس‌العمل را نسبت به حاصلخیزی خاک نشان می‌دهد.

استفاده از کودهای شیمیایی کامل در افزایش میزان محصول آن نقش عمده‌ای دارد. البته میزان کود ازت و فسفر باید بیشتر از پتاسیم آن باشد. مقدار 250 تا 300 کیلوگرم ازت در جند مرحله و 150 تا 200 کیلوگرم فسفر و در صورت نیاز 100 تا 150 کیلوگرم پتاسیم توصیه می‌شود. از عناصر دیگری که در میزان محصول گوجه فرنگی تأثیر بسیار خوبی دارد، عنصر گوگرد است که در این صورت بهتر است کودهای گوگردی را در برنامه خود قرار دهیم. سولفات آمونیوم از جمله کودهای شیمیایی است که در مزرعه گوجه فرنگی به‌صورت کود سرک مورداستفاده قرار می‌گیرد. مقدار 100 کیلوگرم در هکتار از این کود توصیه می‌شود. کودهای شیمیایی که به‌صورت سرک داده می‌شود (کودهای ازته) در طول دوره رشد برای تداوم رشد گیاه ضروری است. با شروع اولین خوشه میوه، کود سرک (ترجیحاً سولفات آمونیوم) داده می‌شود. به‌طورکلی کودهای شیمیایی باعث زودرسی و ازدیاد محصول می‌گردند. عنصر ازت در رشد اولیه گیاه و تشکیل بوته قوی و عنصر فسفر در رشد ریشه و رسیدن میوه تأثیر بسزایی خواهند داشت. ناگفته نماند که می‌توانیم از کودهای سبز (تیره بقولات) برای تقویت زمین استفاده کنیم.

کاشت گوجه فرنگی

گوجه فرنگی یکی از سبزی‌هایی است که هم می‌تواند به‌صورت مستقیم در زمین اصلی کشت گردد و هم خزانه گرفته شود، سپس نشاها به محل اصلی منتقل گردند. ولی این گیاه نسبت به نشاکاری عکس‌العمل مثبت نشان می‌دهد و یکی از معروف‌ترین گیاهانی است که نشا می‌شود. اگر مستقیماً به کشت گوجه فرنگی اقدام می‌کنیم، باید به‌محض برطرف شدن خطر سرما و رفع یخبندان کشت آن انجام گیرد. در این صورت زمین به جوی و پشته تبدیل می‌شود و بذور در بالای داغ آب کاشته می‌شوند. عمق کاشت بذر در گوجه فرنگی حدود یک سانتی‌متر است. فاصله دو نهر نسبت به پابلند و پاکوتاه بودن بوته‌ها بین 60 تا 90 سانتی‌متر متغیر است. فاصله دو بوته روی خطوط کشت بین 40 تا 60 سانتی‌متر است. میزان مصرف بذر برای یک هکتار بین 2 تا 5/2 کیلوگرم است. بعد از سبز شدن بذر، بوته‌ها به فاصله‌های دلخواه تنک خواهند شد. در نقاطی باید اقدام به کشت مستقیم این گیاه کنیم که طول دوره رشد کافی باشد. برای مثال: در نقاط سردسیر، معمولاً تا اواسط اردیبهشت خطر سرما زدن وجود دارد، لذا برای این‌که نشا در موقع مناسب، یعنی اواخر اردیبهشت برای کشت در مزرعه آماده باشد، باید حدود 5/1 تا 2 ماه قبل از نشاکاری در محل مناسب خزانه‌گیری کنیم. در مناطقی چون بندرعباس بذر گوجه‌فرنگی مستقیماً در پاییز در محل اصلی کشت می‌گردد و گیاه در زمستان به‌خوبی رشد و نمو کرده، به‌این‌ترتیب در اواخر زمستان محصول آن قابل‌عرضه به بازار می‌شود. در این نواحی گیاه در تابستان از شدت گرما به‌کلی خشک‌شده از بین می‌رود.

برای تهیه نشا بذر را چند هفته قبل در خزانه می‌کارند. این مدت حدود 6 تا 8 هفته است. اگر از خزانه انتظار استفاده می‌شود، این مدت کمی افزایش یافته، به 8 تا 10 هفته می‌رسد. میزان مصرف بذر برای یک هکتار نشاکاری حدود 400 تا 500 گرم است. توصیه می‌شود به‌منظور جلوگیری از شیوع بیماری‌های قارچی، قبل از کاشت، بذور با یک قارچ‌کش ضدعفونی گردند. در این صورت مقدار 2 قاشق چای‌خوری از قارچ‌کش (تیرام، کاپتان) روی یک کیلوگرم بذر پاشیده می‌شود. برای این کار بهتر است بذور کمی مرطوب باشند. حتی‌الامکان سعی شود از خاکی که قبلاً برای گوجه فرنگی استفاده نشده است، برای خزانه‌گیری در نظر گرفته شود. در آمریکا چنانچه مجبور باشند از خاکی که قبلاً در آن گوجه فرنگی کشت شده است برای تهیه خزانه استفاده شود، آن خاک به‌وسیله بخارآب و یا فرمالدئید استرلیزه می‌گردد. وقتی‌که بوته‌ها چند برگه شدند و طول آن‌ها به 15 تا 20 سانتی‌متر رسیدند قابل نشا هستند.

نشاکاری باید وقتی صورت گیرد که هوا خنک باشد که معمولاً بعدازظهر موقع مناسبی برای این کار است. نشاکاری ممکن است با دست صورت گیرد و یا با ماشین نشاکار انجام شود که در این موقع استفاده از محلول‌های شروع‌کننده و یا S. S. لازم و ضروری است. قبل از انتقال نشا به محل اصلی، زمین به جوی و پشته تبدیل می‌شود که قبلاً در مورد آن صحبت شد. عمل مقاوم کردن بوته‌ها قبل از انتقال نشا حتماً لازم است. این اعمال شامل قرار دادن بوته‌های گوجه فرنگی در حرارت کم، کم کردن میزان رطوبت خاک و دیگر کارهایی است که نشاها را نسبت به شرایط نامساعد مزرعه مقاوم می‌کند. عمل مقاوم کردن ممکن است 4 تا 10 روز طول بکشد. چنانچه مقاوم‌سازی بیش‌ازحد به طول بینجامد، موجب زرد شدن بوته‌ها می‌گردد.

خوابانیدن بوته

قبلاً ذکر گردید درصورتی‌که ساقه گوجه‌فرنگی با خاک تماس داده شود تولید ریشه‌های نابجا می‌کند و به همین علت حدود یک ماه پس از کاشت نشاء بغل هر بوته و عمود بر پشته جوی کوچکی به عرض 4 تا 5 سانتی‌متر حفر گشته و ساقه را طوری در آن شیار قرار می‌دهند که فقط برگ‌ها بیرون بمانند. محل تماس ساقه با خاک تولید ریشه می‌کنند که قوه تولید محصول بوته را افزایش می‌دهد.

در آپارتمان‌ها و ویلاهایی که با کمبود زمین و خاک روبرو هستند می‌توانید از جعبه‌های میوه و یا هر وسیله حجمی دیگر مانند کیسه‌های برنجی برای کاشت استفاده کنید. به علت اینکه خاک آن از بهترین انتخاب می‌گردد گوجه‌هایی با کیفیت عالی تولید خواهد شد.

مراقبت از مزرعه

سله‌شکنی و مبارزه با علف‌های هرز حتماً باید انجام شود. این کار در اوایل رشد بوته، اهمیت فراوانی دارد. از کولتیواتورهای دستی که زیاد در عمق خاک فرو نروند، باید استفاده شود که به گیاه صدمه نزند. نسبت به آب‌وهوای منطقه کود سرک باید در دو یا سه نوبت به زمین اضافه شود. آبیاری مزرعه گوجه فرنگی از امور ضروری است. در موقع آبیاری باید دقت کرد که بوته‌ها، خصوصاً میوه‌ها در آب قرار نگیرند. قرار گرفتن میوه در آب به ترکیدن میوه کمک می‌کند. آبیاری باید با دقت انجام شود؛ زیرا کم‌وزیاد شدن دفعات آن و نامرتب و نامنظم بودن آن به‌خصوص موقع رسیدن میوه باعث بروز انواع بیماری‌ها می‌گردد. اگر زمین کاملاً خشک شود و یک مرتبه آبیاری زیاد صورت گیرد بیشتر میوه‌ها شکاف برمی‌دارند.

بوته‌های گوجه فرنگی یا به حال خود باقی گذارده می‌شوند و یا اینکه تربیت و هرس می‌شوند. در این صورت فقط 3 تا 4 شاخه روی بوته گذاشته می‌شوند و بقیه آن‌ها هرس می‌گردند. آزمایش‌های مختلف نشان داده است که هرس به زودرسی و بالا بردن میزان محصول کمک می‌کند. مضافاً به اینکه مبارزه با آفات و امراض و برداشت میوه آسان‌تر صورت می‌گیرد. با هرس می‌توان میزان ترک‌خوردگی میوه را تقلیل داد. برای هرس روش‌های مختلفی متداول است که مرسوم‌ترین آن‌ها نگه‌داشتن یک ساقه و بستن آن به قیمی است که به پای بوته نصب شده است. با هرس بوته می‌توانیم از فضای بیشتری استفاده کنیم و تعداد بیشتری در واحد سطح داشته باشیم.

تشکیل میوه در گوجه فرنگی

بوته گوجه فرنگی در هر شرایط تولید تعداد زیادی گل می‌کند، ولی تشکیل میوه از گل در شرایط مشخص و معین امکان‌پذیر است. معمولاً همه گل‌های به وجود آمده روی بوته تبدیل به میوه نخواهند شد. این مسئله به شرایط زیادی بستگی دارد که می‌توان از جمله آن‌ها خوب نبودن تغذیه، ضعیف بودن زمین، شرایط نامساعد محیطی، آبیاری‌های نامنظم و نامرتب و حمله آفات و بیماری‌ها را نام برد. میزان ازت موجود در خاک در تشکیل میوه به نهایت مؤثراست. چون بالا بودن میزان ازت خاک سبب بهتر شدن رشد رویشی گیاه شده، درنتیجه باعث بالا رفتن میزان ازت و کربوهیدرات‌های موجود در گیاه می‌شود. این گیاهان به‌خوبی تولید میوه می‌کنند. البته ازت فراوان در خاک ممکن است عامل محدودکننده هم باشد به‌این‌ترتیب که ازت زیاد باعث می‌شود که رشد رویشی گیاه زیاد شده، گیاه حاوی مقدار زیادی ازت و مقدار کمتری کربوهیدرات می‌گردد که تعادل در گیاه به هم می‌خورد. لذا این‌گونه گیاهان تولید میوه نمی‌کنند. حرارت نیز، در تبدیل گل به میوه دخالت دارد. در حرارت‌های خیلی زیاد و یا خیلی کم میوه تشکیل نمی‌شود. اگر دمای روز به 13 درجه سانتی‌گراد برسد و یا افزایش یابد دانه گرده آزاد نمی‌شود؛ بنابراین، تخمک تلقیح نمی‌گردد و میوه خوب به وجود نمی‌آید. ازاین‌رو تشکیل میوه از گل متوقف می‌گردد. دمای شب در تشکیل میوه می‌تواند نقش مؤثری داشته باشد. بهترین دما در شب برای بوته‌های گوجه فرنگی بین 15 تا 20 سانتی‌گراد است. دمای 20 تا 30 سانتی‌گراد دمای مناسبی برای تشکیل میوه است.

استفاده از مواد شیمیایی در تولید میوه

همان‌طوری که می‌دانیم برای تشکیل میوه، باید دیواره تخمدان به‌وسیله جنین تحریک شود. این کار انجام نمی‌گیرد، مگر این‌که دانه گرده روی کلاله مادگی جوانه بزند و از لوله خامه مادگی عبور کند و خود را به سلول تخم برساند تا جنین تشکیل گردد. در اوایل رشد بوته گوجه فرنگی، گل‌های اولیه باز شده‌‌اند ولی دمای مناسب 15 تا 18 درجه سانتی‌گراد برای جوانه زدن دانه گرده تأمین نمی‌گردد؛ بنابراین جنین تشکیل نمی‌گردد و دیواره تخمدان تحریک نمی‌شود؛ لذا میوه تولید نمی‌گردد. در این زمان تمام گل‌ها از بین می‌روند. بنا به دلایلی که هنوز مشخص نیست، چنانچه در این موقع روی گل‌هایی که تازه باز شده‌اند، هورمون پاشیده شود، به میزان قابل‌توجهی، تشکیل میوه تحریک شده، میوه از گل‌های اولیه به وجود می‌آید. ترکیبات شیمیایی و هورمون‌های مهمی که در بوته گوجه فرنگی به کار برده می‌شوند، عبارت‌اند از: پاراکلروفنوسکسی استیک اسید (CLPA)، بتانفتوکسی استیک اسید (NOA)، کلروفنوکسی پروپیونیک اسید (CLPP)، نفتالین استیک اسید (NAA)، جیبرلیک اسید (GA3) و کلرو اتیلن فسفونیک اسید یا اتفن. میزان مصرف محلول‌های فوق به عوامل زیادی بستگی دارد که باید این عوامل جداگانه مطالعه و بررسی شود، ولی این میزان بین 30 تا 100 قسمت در میلیون (PMM) است.

مراحل مختلف رسیدن میوه

رسیدن میوه گوجه فرنگی دارای مراحل مختلفی به شرح زیر است:

رسیده سبز

هنگامی است که میوه از نظر حجم تقریباً به‌اندازه نهایی خود رسیده است. رنگ آن از سبز تیره تا سبز مایل به سفید است. در این حالت میوه بسیار محکم است و فشارهای مختلف را تحمل می‌کند. در این مرحله میوه می‌تواند به روش‌های مصنوعی رنگ قرمز به خود بگیرد.

رسیده نیمه صورتی

پس از چند روز میوه‌های سبز مرحله قبلی تغییر رنگ داده، لکه یا خطوط صورتی‌رنگ روی آن دیده می‌شود. میوه در این حالت هنوز کمی محکم است و در اطراف بذر ماده لزج ژلاتینی وجود دارد. این مرحله را دوره رنگ‌اندازی هم می‌گویند.

رسیده تمام صورتی

در این حالت رنگ صورتی تمام میوه را فرا گرفته، هنوز میوه کمی مقاوم و محکم است؛ ولی ماده لزج و ژلاتینی اطراف بذر رو به کاهش است.

رسیده قرمز

در این حالت میوه کاملاً رسیده و نرم است و دارای رنگ قرمز شفاف است. میوه برای مصرف در این مرحله بسیار مناسب است. بعضی این مرحله را به دو قسمت تقسیم می‌کنند. رسیده سفت که میوه قرمز شده، ولی گوشت آن محکم است و دیگری خیلی رسیده که میوه کاملاً نرم است. برای حمل گوجه فرنگی به نقاط دوردست (از جنوب به تهران) بهتر است، در مرحله رسیده سبز و نیمه صورتی انجام شود. اگر بازار مصرف نزدیک باشد، بهتر است در مرحله تمام‌صورتی و یا رسیده قرمز باشد.

برداشت میوه

همان‌طوری که گفته شد گوجه فرنگی در مراحل مختلف قابل‌برداشت است. در حرارت مناسب، حدود 20 روز طول می‌کشد که گل گوجه فرنگی به میوه تبدیل گردد. برای کارخانه‌های کنسروسازی میوه باید کاملاً رسیده باشد. برداشت میوه با دست و روزانه انجام می‌گیرد. اخیراً دانشمندان اصلاح نباتات ارقامی از گوجه فرنگی به دست آورده‌اند که دارای پوست ضخیم می‌باشند و بیش از 70 تا 80 درصد میوه‌ها هم‌زمان می‌رسند که در این صورت با ماشین‌های مخصوص برداشت گوجه فرنگی انجام می‌شود. گوجه‌فرنگی‌های برداشت‌شده در سبد یا جعبه‌های مخصوص طوری بسته‌بندی می‌شوند که گوجه فرنگی نارس در زیر و میوه‌های رسیده در روی جعبه قرار می‌گیرند، سپس به بازار عرضه می‌شوند. در خارج از ایران، گوجه فرنگی را با ماشین برداشت می‌کنند؛ در این صورت تمام بوته از زمین خارج می‌شود. میوه‌های نارس را به‌وسیله مواد شیمیایی همچون اتیلن و یا قرار دادن در دمای 22 تا 25 درجه سانتی‌گراد به رنگ طبیعی درمی‌آورند. درصورتی‌که از اتیلن استفاده می‌شود به نسبت یک تا دو در هزار است.