بذر فیسالیس (عروسک پشت پرده) نارنجی

فیسالیس یا عروسک پشت پرده که میوه رسیده آن جنبه خوراکی، دارویی و صنعتی دارد. این گیاه که دارای انواع یک‌ساله و چندساله نیز است. از ارتفاعی حدود ۱۰۰ سانتیمتر برخوردار است. فیسالیس گیاه بومی کشور مکزیک بوده و از آنجا به سراسر اروپا انتشار یافته است. میزان تولید آن در سال ۲۰۰۱ میلادی حدود ۶۰۰ تن گزارش شده که ۸۰ درصد آن به ایالات متحده صادر شده است. این سبزی میوه‌ای جزو پنج سبزی برتر مکزیک محسوب شده و به‌طور متوسط هر مکزیکی در سال، ۵/۳ کیلوگرم از آن را مصرف می‌کند. فیسالیس که به گیلاس زمینی نیز شهرت دارد، دارای بافتی همچون گوجه فرنگی و طعمی همچون آناناس و توت فرنگی می‌باشد و از این جهت میوه‌ای منحصربه‌فرد محسوب می‌شود. در کشورهایی مانند ترکیه فیسالیس از جایگاه ویژه‌ای در زمینه صادرات برخوردار است. این گیاه در ایران به عروسک پشت پرده نیز معروف است و در کشورهای همسایه به نام‌های گیلاس زمینی و فانوس چینی نیز شناخته می‌شود.

برگ‌های فیسالیس به‌صورت متناوب و قلبی تا بیضوی شکل و کرک دار است و حاشیه برگ‌ها به‌صورت ساده می‌باشد. طول دم برگ بین ۴ -۵ سانتی‌متر و پهنک برگ به ابعاد ۶ در ۵/۳ سانتی‌متر است. گل‌های عروسک پشت پرده، در زاویه بین برگ‌ها و شاخه اصلی تولید می‌شوند و به رنگ‌های سفید، آبی، زرد و ارغوانی دیده می‌شوند گل‌آذین منفرد و هرمافرودیت، دارای گل‌های متقارن با تخمدان تحتانی می‌باشد که از ۵ کاسبرگ پیوسته و ۵ گلبرگ به رنگ زرد کمرنگ با لکه‌های سیاه و کرک دار، ۵ پرچم و یک مادگی تشکیل گردیده است. تخمدان گل‌های فیسالیس، دوبرچه­ای پیوسته بوده و تخمک‌های زیادی در هر برچه به رنگ سبز روشن و بدون کرک در آن دیده می‌شود. لازم به ذکر است که فیسالیس تقریباً در سرتاسر سال گلدهی و باردهی دارد. ریشه گیاه عروسک پشت پرده، افشان و سطحی هست. البته در برخی از گونه‌ها اندامی شبیه ریزوم نیز دیده می‌شود. ساقه فیسالیس راست، چهارگوش و توخالی و بدون دم برگ است. میوه عروسک پشت پرده از نوع سته بوده و در پوششی از کاسبرگ محصور شده است. این میوه دارای رنگ‌های زرد طلایی، نارنجی روشن و قرمز است و مقدار زیادی دانه به رنگ قهوه‌ای مایل به زرد دارد. لازم به ذکر است طول میوه تقریباً ۳ سانتیمتر و قطر آن، به ۵/۲ سانتی‌متر می‌رسد.

از شاخص‌های رسیدگی میوه فیسالیس می‌توان به تغییر رنگ زمینه از سبز به نارنجی یا زرد طلایی اشاره کرد. چنانچه با فشارسنج، رسیدگی میوه کنترل گردد، بایستی تحمل نیروی معادل ۵/۴ نیوتن را داشته باشد. تجمع مواد جامد محلول و تغییر نوع مواد پکتینی از دیگر شاخص‌های رسیدگی عروسک پشت پرده است. به‌طوری که قند کل میوه در زمان برداشت بالای ۶% و مواد جامد محلول ۱۶ – ۸% و اسیدیته میوه نیز ۹۲ -۷۳% و pH آن بین ۴/۳ – ۷/۴ باشد. محتویات میوه فیسالیس در ۱۰۰ گرم میوه عبارت است از: ۸۵ گرم آب، ۸۵ کیلوکالری انرژی، ۷/۰ گرم چربی، ۱ میلی‌گرم آهن، ۹/۱ گرم پروتئین، ۲% چربی، ۳ میلی‌گرم بتاکاروتن، ۸ گرم مواد قندی، ۹ میلی‌گرم کلسیم، ۴۰ میلی‌گرم فسفر، ۸/۲ میلی‌گرم نیاسین، ۱۱/۰ گرم تیامین، ۱۱ میلی‌گرم ویتامین ث، ۴/ ۰ میلی‌گرم ریبوفلاوین و ۷۲۰ واحد ویتامین آ است.

علاوه بر تازه خوری در اغلب کشورهای اروپایی از محصول فیسالیس به‌صورت فرآوری شده در شکل‌های کشمش، میوه خشک، ژله، تهیه سس سالسا، مربا، کمپوت، مارمالاد و بستنی کوکتل میوه استفاده می‌شود. از روغن و چربی این میوه برای استفاده در صنایع آرایشی و بهداشتی و تولید لوسیون­های بهداشتی استفاده می‌گردد. اگرچه روغن موجود در ترکیبات استروئیدی آن، ظرفیت ترکیب آن را با روغن‌های دیگر مانند روغن خرما و نارگیل جهت مصرف خوراکی بالا برده است.

کاشت

فیسالیس گیاهی است کم‌توقع و مناسب برای اقلیم‌های نیمه گرمسیری. اگرچه ارقامی از این گیاه در کوهستان‌ها و مناطق سردسیری رشد می‌کنند اما برای تولید تجاری و اقتصادی، کشت و پرورش آن در فضاهای بسته اعم از زیرپوشش پلاستیک یا سایه‌بان صورت می‌گیرد. با اینکه فیسالیس جزو گیاهان بی‌تفاوت به طول روز بوده اما نیاز به حداقل ۹-۸ ساعت نور آفتاب دارد. چنانچه این گیاه در شرایط نور زیاد قرار گیرد بایستی از سایه‌بان‌های ۳۰% برای کنترل نور استفاده نمود. از نظر دما، صفر فیزیولوژیک این گیاه، ۳/۶ درجه سانتی‌گراد است. اولین جوانه‌های گل در ۵/۵ درجه ظاهر می‌شوند و میوه دهی در ۵/۱۰ درجه اتفاق می‌افتد. دمای مناسب جوانه‌زنی دانه فیسالیس، ۲۱ درجه سانتی‌گراد (ظرف ۱۰ ساعت) و یا ۳۲ درجه (ظرف ۱۴ ساعت) است. اگر دمای خاک برای جوانه‌زنی، ۲۵ درجه سانتی‌گراد باشد، مناسب‌ترین دما تلقی می‌گردد. بافت خاک مناسب برای فیسالیس، خاک سبک لومی شنی با pH بین ۸ – ۵/۴ است. همچون سایر گیاهان این خانواده نسبت به EC بالاتر از ۴ نیز متحمل است. تغذیه گیاهی جهت افزایش تولید بسیار ضروری است اما نسبت به خاک‌های فقیر نیز متحمل می‌باشد. نیاز این گیاه به آبیاری، در طول فصل رشد بالاست اما در زمان رسیدن محصول، نیاز آبی آن کاهش می‌یابد. در هر صورت برای ۱۰۰۰ مترمربع گلخانه فیسالیس، ۵/۱ مترمکعب در روز آب نیاز است. در هر دوره کشت برای هر ۱۰۰۰ مترمربع، به‌طور متوسط ۸ – ۷ مترمکعب آب نیاز است. این گیاه در زمان تولید میوه نیاز آبی کمتری داشته و در پایان دوره تولید از آبیاری بی‌نیاز می‌گردد.

ازدیاد این گیاه عمدتاً از طریق دانه می‌باشد اما از قلمه‌های یک‌ساله چوبی نرم نیز تحت تأثیر هورمون ریشه‌زایی اکسین می‌توان استفاده نمود که با موفقیت حدود ۳۸ درصدی همراه بوده است. همچنین از طریق خوابانیدن هوایی و تقسیم بوته نیز می‌توان آن را تکثیر کرد. شیوه کاشت فیسالیس همچون سایر گیاهان این خانواده به‌صورت انتقال نشا است. از زمان کاشت تا نمو اولین میوه حدود ۹۰ روز طول می‌کشد. بهترین زمان کاشت در اواخر تابستان تا اوایل پائیز می‌باشد. در برخی از مناطق این محصول تا ۴ بار در سال کشت می‌شود. جوانه گل پس از ۴۰ روز ظاهر می‌شود و اولین میوه پس از ۸۰ روز ظاهر می‌گردد. در مناطق عاری از یخ‌زدگی، گلدهی ۳-۲ بار در طول سال اتفاق می‌افتد.

تراکم کاشت فیسالیس در شرایط فضای باز و شرایط گلخانه متفاوت است. به‌طوری که در شرایط گلخانه‌ای، تعداد بوته برای ۱۰۰۰ متر گلخانه بین ۱۰۰۰ – ۲۰۰۰ بوته است؛ اما در شرایط فضای باز تا ۲۵۰۰۰ بوته در هکتار نیز گزارش شده است. تاریخ کاشت در شرایط گلخانه در استان تهران، شهریور تا مهر می‌باشد. در گلخانه فاصله کاشت بین دو بوته ۵۰ سانتیمتر و فاصله ردیف‌ها ۱۲۰ سانتی‌متر است. استفاده از قیم نخی همچون گوجه فرنگی گلخانه‌ای برای هدایت ساقه‌های فیسالیس ضروری است و بوته‌ها پس از رسیدن به انتهای نخ یا قطع می‌گردند و یا آویزان می‌شوند. در شرایط فضای باز بوته را با هرس تا ارتفاع ۳۰ سانتی‌متری نگه می‌دارند.

دوره رشد گیاه از زمان کاشت دانه تا تولید میوه، در شرایط فضای باز، ۹۰ روز می‌باشد که ۷۰ روز آن مربوط به دوره رشد میوه است اما در شرایط گلخانه‌ای دوره رویش از دانه تا پایان تولید، ۹ ماه است که ۶-۵ ماه آن مربوط به دوره باردهی است. اگرچه برخی ارقام مقاوم به سرما تا ۱۰ درجه زیر صفر را نیز تحمل می‌کنند اما بهتر است برای جلوگیری از سرمازدگی در اواخر پائیز، سطح خاک و ریشه‌ها را مالچ پاشی کرد.

این گیاه نسبت به گیاهان هم‌خانواده خود کم‌توقع‌تر است به‌طوری که میزان کود نیتروژن مصرفی برای یک هکتار ۲۴۰ – ۱۲۰ کیلوگرم و میزان فسفر مصرفی برای یک هکتار ۱۵۰ -۶۰ کیلوگرم می‌باشد. همچنین در خاک‌های لومی شنی برای افزایش عملکرد، مصرف ۱۸۰ – ۹۰ کیلوگرم کود کامل در هکتار و محلول‌پاشی پتاسیم کلراید ۱% قبل و بعد از شکوفه دهی توصیه می‌شود. ارقام فیسالیس خود ناسازگار بوده و برای تشکیل میوه نیازمند ارقام گرده­زا و خودبارور است. همچنین استفاده از زنبورهای گرده‌افشان در گلخانه توصیه می‌شود.

فیسالیس به‌طور اختصاصی فاقد بیماری یا آفت می‌باشد اما مهم‌ترین آفات آن همان آفات و بیماری‌های مشترک گوجه و فلفل مانند شته، مگس سفید مینوز و کنه تارعنکبوتی است. مهم‌ترین بیماری‌های میوه مذکور نیز نماتد آفریقای جنوبی است که خسارت فراوانی را وارد نموده و همچنین بیماری و آفات دیگری چون عنکبوت قرمز، خرگوش صحرایی، سوسک کک Chrysomelidae، بیماری کپک پودری و نقطه برگ باکتریایی Xanthomonas گزارش گردیده است.

برداشت محصول در شرایط گلخانه‌های در ایران از اواسط بهمن آغاز می‌گردد و هر کارگر می‌تواند در فصل برداشت، روزانه به‌طور متوسط ۱۲- ۱۰ کیلوگرم برداشت کند. رنگ میوه در زمان رسیدن به نارنجی تا قرمز تمایل پیدا می‌کند. میوه را با همان پوشش در ظروف کوچک ۳۰۰ تا ۵۰۰ گرمی بسته به نیاز بازار بسته‌بندی می‌کنند. عملکرد متوسط آن در هکتار حدود ۱۵ تن گزارش شده است. فیسالیس دارای پوشش سلولزی است که به حفظ و ماندگاری آن کمک فراوانی می‌کند به‌طوری که عمر نگهداری میوه با کاسه گل در دمای ۳۰ درجه سانتی‌گراد به یک ماه نیز می‌رسد. ولی میوه خشک‌شده آن در دمای ۳۰ درجه تا ۵ ماه قابلیت نگهداری دارد. برای افزایش عمر انباری این محصول توصیه می‌گردد که میوه به‌صورت نیمه رسیده برداشت گردد. نتایج به‌دست‌آمده از یک تحقیق نشان می‌دهد که کیفیت ظاهری و رنگ میوه پس از ۶۴ روز انبارداری کاهش یافته و پس از ۷۴ روز انبارداری، میوه‌ها از محل اتصال به ساقه، شروع به پوسیدگی می‌کنند. میوه‌ها تا ۵۶ روز نگهداری در انبار هنوز دارای کیفیت مناسبی است. پس از روز ۶۴، سطوحی از پوسیدگی قهوه‌ای رنگ روی آن‌ها دیده می‌شود و از روز هفتاد و چهارم به بعد رشد میسیلیوم قابل‌مشاهده است؛ بنابراین بهترین دمای انباری این محصول، دمای ۱۰ درجه سانتی‌گراد است که قادر است محصول را تا بیش از ۶۰ روز نگهداری نماید.

خواص

میوه فیسالیس دارای بافتی همچون گوجه فرنگی و ترکیبی از طعم میوه‌های توت فرنگی، گیلاس، کیوی و آناناس است. این میوه از رده گیاهان تک‌لپه‌ای و از رسته بادمجان سانان است که به دلیل قرار گرفتن در لفاف کاغذی شکل فاقد هرگونه آلودگی و عوامل بیماری‌زا است و بدون نگهداری در یخچال بیش از ۱۰ روز ماندگاری دارد و در صورت نگهداری در یخچال حدود ۲ ماه مدت زمان ماندگاری این میوه نیز افزایش می‌یابد. فیسالیس سرشار از ویتامین‌های A، E، C، P و F و مواد معدنی آهن، فسفر، پتاسیم و منیزیم و سرشار از آنتی‌اکسیدان و ضدسرطان است. فیسالیس منبع غنی و طبیعی از آنتی‌اکسیدان‌ها بوده و ویتامین‌های A، E، C، P و F را در خود دارد. این میوه بدن انسان را در مقابل خنثی‌سازی رادیکال‌های آزاد که موجب بروز بیماری‌هایی چون سرطان، سکته قلبی، پروستات، آسم و آلرژی می‌شود، حفاظت می‌کند. فیسالیس غنی از مواد معدنی مانند آهن، پتاسیم، فسفر و منیزیم است.

علاوه بر خواص دارویی فراوان این میوه، از برگ و ساقه‌های آن نیز به‌صورت دم‌نوش استفاده می‌کنند. دم‌کرده آن برای درمان آسم مؤثر است. این میوه برای بیماری‌های پوستی خاصیت ضدالتهابی و ضدعفونی‌کننده دارد. برگ‌های آن برای درمان مالاریا، هپاتیت، روماتیسم و ناراحتی کبدی مورداستفاده قرار می‌گیرد. از جمله خواص این میوه تقویت‌کننده سیستم دفاعی بدن است. خاصیت ضدسرطانی، ضدباکتری و ضدویروسی دارد. از دیگر مزایای این میوه تأثیر بسزایی است که در شادابی و طراوت پوست و تقویت قوای جنسی دارد. ویتامین P موجود در آن به بدن در جذب ویتامین C کمک می‌کند و سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند. ویتامین‌های B کمپلکس در این میوه مانند تیامین برای سوخت‌وساز سالم بدن، پوست، چشم و مغز لازم است. پکتین نوعی فیبر موجود در این میوه است که کاهش‌دهنده کلسترول است. فیسالیس غنی از مواد معدنی مانند آهن، پتاسیم، فسفر و منیزیم است. از میوه فیسالیس در تهیه کرم‌های آرایشی نیز استفاده می‌شود همچنین مصرف این میوه تأثیر بسزایی در شادابی و طراوت پوست دارد. فیسالیس زرد حاوی مقادیر بالای آنتی‌اکسیدان‌ها و خواص ضدالتهابی هستند.

مهم‌ترین خواص دارویی و درمانی میوه فیسالیس عبارت‌اند از:

سرطان: فیسالیس زرد حاوی مقادیر بالای آنتی‌اکسیدان‌ها و خواص ضدالتهابی هستند که رادیکال‌های آزاد بدن را کاهش داده و با افزایش آپوپتوز و مرگ سلول‌های سرطانی، خطر ابتلا به انواع سرطان را از بین می‌برند.

ضدالتهاب طبیعی: مقادیر بالای آنتی‌اکسیدان‌های موجود در گلدن بری به‌عنوان ضدالتهاب طبیعی عمل کرده و خطر ابتلا به انواع بیماری‌های التهابی مانند آرتروز، نقرس، درد مزمن و حتی هموروئید یا بواسیر را کاهش می‌دهد.

افزایش انرژی: میوه فیسالیس حاوی دوزهای خوبی از ویتامین B است. مواد غذایی که برای تولید انرژی در بدن ضروری می‌باشند. مصرف کافی ویتامین B به حفظ انرژی شما کمک کرده و مانع از خستگی می‌گردد. ۱۰۰ گرم میوه فیسالیس دارای ۱۱/۰ میلی‌گرم تیامین، ۰۴/۰ میلی‌گرم ریبوفلاوین و ۸/۲ میلی‌گرم نیاسین است. همه این ویتامین‌ها نقش مهمی را در تولید انرژی از کربوهیدرات‌ها و چربی‌های رژیم غذایی ایفاء می‌کنند.

لاغری و کاهش وزن: فیسالیس یک میوه کم‌کالری است و به دلیل مقادیر بالای مواد مغذی که دارد به لاغری و کاهش وزن افراد کمک می‌کند. چون ۱۰۰ گرم از این میوه تنها ۵۳ کالری دارد. محتوای کل چربی (۷۰/ گرم) در این میوه نیز ناچیز است و علاوه بر این دارای کلسترول کمی است. میوه فیسالیس دارای کالری بسیار کمی بوده و ازاین‌رو افزایش مصرف آن مطمئناً نمی‌تواند منجر به افزایش وزن گردد.

فشارخون: ترکیبات ضدالتهابی موجود در فیسالیس به کاهش التهاب شریان‌ها و عروق خونی کمک کرده و خطر ابتلا به فشارخون بالا و بیماری‌های قلبی را از بین می‌برد.

کلسترول خون و قلب: اسیدهای چرب ضروری موجود در فیسالیس به کاهش کلسترول خون کمک کرده و خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی را کاهش می‌دهند.

دیابت و قند خون: برخی از ترکیبات موجود در فیسالیس می‌توانند تجزیه و مصرف قندهای ساده از کربوهیدرات‌ها را کاهش داده و نوسانات شدید قند خون را یکی از علل اصلی ابتلا به دیابت نوع ۲ می‌باشند را بهبود می‌بخشند.

منبع خوبی از پروتئین‌ها: بعضی افراد تصور می‌کنند که گوشت تنها منبع خوب پروتئین است، اما این تصور اشتباه است. میوه فیسالیس خام و خشک نیز می‌تواند حاوی مقادیر قابل‌توجهی از پروتئین‌ها باشد. این میوه دارای ۱۸ نوع مختلف آمینواسیدها از جمله تمام ۸ آمینواسید ضروری می‌باشد. آمینواسیدها ترکیبات آلی هستند که به‌عنوان بلوک‌های ساختاری پروتئین‌ها عمل می‌کنند. ۱۰۰ گرم میوه فیسالیس خشک شده حاوی ۱۶ درصد مقدار مصروف روزانه توصیه‌شده از پروتئین است؛ بنابراین گیاه‌خوارانی که به دنبال یافتن منابع غیرگوشتی به‌منظور افزایش جذب پروتئین هستند می‌توانند از این میوه در رژیم غذایی خود استفاده کنند.

کبد: برخی تحقیقات نشان می‌دهند که فیسالیس با سم‌زدایی و پاک‌سازی بدن به سلامت کبد کمک کرده و خطر تخریب آن را کاهش می‌دهد.

بهبود سلامت چشم: میوه فیسالیس یک میوه دوستدار چشم در نظر گرفته می‌شود، چون این میوه دارای ویتامین A بالایی است. تنها ۱۰۰ گرم میوه فیسالیس را به رژیم غذایی خود اضافه کنید. بنابراین مصرف منظم این میوه قطعاً می‌تواند به حفاظت از بینایی چشم شما در برابر مشکلات مرتبط با پیری مانند تخریب ماکولا کمک کند. علاوه بر این، ویتامین A فعالیت آنتی‌اکسیدانی قوی را نشان داد که به این معنی است که مصرف این میوه می‌تواند نقش حیاتی را در کاهش آسیب رادیکال‌های آزاد ایفا کند. کاربرد خارجی آب این میوه برای درمان مشکلات چشمی مانند ناخنک استفاده می‌شود.

کلیه: گلدن بری یک دیورتیک طبیعی در طب سنتی است که با افزایش ادرار به دفع سموم سیستم لنفاوی از طریق کلیه‌ها و بهبود سلامت آن‌ها کمک می‌کند.

تقویت سیستم ایمنی بدن: تنها با مصرف ۱۰۰ گرم میوه فیسالیس ۱۸ درصد ویتامین C مجاز توصیه شده تأمین می‌شود. مطمئن باشید که مصرف روزانه این میوه کمک فوق‌العاده‌ای به تقویت سیستم ایمنی بدن شما می‌کند. ویتامین C توسط افزایش سنتز سلول‌های مبارزه کننده با عفونت باعث افزایش تقویت سیستم ایمنی بدن می‌گردد. این میوه منبع خوبی از پلی ساکاریدها بوده که به افزایش ایمنی کمک می‌کنند.

عوارض

مسمومیت: از خوردن فیسالیس سبز و نارس خودداری کنید چون ممکن است سمی باشد و باعث مسمومیت شود. همچنین توصیه شده که از مصرف فیسالیس وحشی جدا خودداری کنید.

آلرژی و حساسیت: اگر به انواع توت‌ها آلرژی و حساسیت دارید ممکن است فیسالیس هم باعث آلرژی و حساسیت در شما شود.

نحوه مصرف

همان‌طور که قبلاً ذکر شد میوه فیسالیس توسط یک پوسته کاغذی غیرمعمول احاطه شده است. بنابراین هنگام خوردن این میوه، در مرحله اول شما نیاز به جدا کردن پوست از میوه دارید. این کار به این دلیل است که پوسته غیرخوراکی است. ازاین‌رو حذف آن از میوه ضروری می‌باشد. بعد از برداشتن پوسته میوه را با آب بشویید و سپس آن را یا به‌صورت خام مصرف کنید و یا می‌توانید به‌صورت پخته شده به انواعی از غذاهای اضافه کنید. میوه فیسالیس برش داده شده می‌توانند به هر نوع سالادی اضافه شوند. این میوه طعم ترش و شیرینی را به غذاها می‌دهد. در مقایسه با فیسالیس خام نوع خشک این میوه حاوی مواد تغذیه‌ای متمرکزتری می‌باشد؛ بنابراین مصرف منظم فیسالیس خشک قطعاً می‌تواند مصرف مواد تغذیه‌ای شما را به حداکثر برساند. بافت این میوه خشک شده نرم و چروکیده و شبیه یک کشمش می‌باشد. ازآنجا که این میوه باعث افزایش بالقوه انرژی می‌گردد، آن‌ها اغلب به شکلات‌های انرژی‌زا اضافه می‌شوند.

وزن	10 گرم
نام فارسی	فیسالیس (عروسک پشت پرده) نارنجی
نام انگلیسی	Physalis
نام علمی	Physalis alkekengi
خانواده	بادنجانیان (Solanaceae)