بذر ختمی دارویی

ختمی دارویی با نام علمی Althaea officinalis گیاه بومی مناطق شرق مدیترانه است و دارای برگ‌های دندانه‌دار و پهن است. گل‌های آن درشت به رنگ سفید مایل به قرمز یا ارغوانی هستند که به‌صورت دسته‌های سه‌تایی در اواخر تابستان ظاهر می‌شود. گل ختمی انواع مختلفی دارد که هر کدام رنگ‌های متفاوتی دارند از جمله زرد، قرمز، بنفش و سفید. ختمی‌هایی که گل سفید دارند کاربرد درمانی بیشتری دارند. مردم برخی کشورها از مدت‌ها پیش خواص درمانی ختمی دارویی را می‌شناختند و از آن برای درمان بعضی بیماری‌ها استفاده می‌کردند.

ختمی دارویی در تعدادی از فارماکوپه های معتبر به‌عنوان گیاه دارویی معرفی شده و خواص درمانی آن مورد تأکید قرار گرفته است. برگ‌ها و ریشه ختمی دارویی خاصیت دارویی دارند و از دم‌کرده آن‌ها به‌عنوان ضد سرفه، خلط‌آور و نرم‌کننده مجاری تنفسی استفاده می‌شود. موسیلاژ موجود در برگ‌ها و ریشه‌این گیاه سوزش غشاء مخاطی را تسکین و التهاب را کاهش می‌دهد. از گل‌ها و پیکر رویشی ختمی دارویی به‌ندرت استفاده می‌شود.مردم بعضی سرزمین‌ها از دم‌کرده گل‌های این گیاه برای رفع ورم ملتحمه چشم استفاده می‌کنند. از مواد مؤثر این گیاه در صنایع دارویی، داروهای مختلفی به اشکال شربت، قطره و قرص برای مداوای بیماری‌های مربوط به نای و نایژه و همچنین تسکین سرفه‌های ناشی از ناهنجاری‌های ریه تهیه می‌شود. ختمی دارویی در سطوح مختلفی در بعضی از کشورها کشت می‌شود.

ختمی دارویی گیاهی علفی و چندساله است. منشأ اصلی این گیاه منطقه مدیترانه گزارش شده است و در مناطقی که خاک از رطوبت کافی برخوردار باشد می‌روید. این گیاه در اروپا، آسیا و شمال آفریقا گسترش دارد. از ریزوم، ریشه‌ای ساده و یا کم‌وبیش منشعب به طول ۱۰ تا ۳۰ سانتی‌متر و به ضخامت دو تا سه سانتی‌متر خارج می‌شود. رنگ قسمت خارجی ریشه قهوه‌ای تیره و لایه داخلی آن سفیدرنگ است. ساقه استوانه‌ای شکل و ارتفاع آن ۸۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر است. پای ساقه معمولاً چوبی است. برگ‌ها سه تا پنج لبی به قطر ۵ تا ۱۰ سانتی‌متر و رنگ آن سبز تیره است. برگ‌ها به‌طور متناوب روی ساقه قرار می‌گیرند. برگ‌های قسمت فوقانی ساقه کم‌وبیش تخم‌مرغی شکل است، ولی برگ‌های پایینی ساقه قلبی شکل هستند. حاشیه برگ‌ها دندانه دارند.

سطح برگ‌ها از کرک‌های انبوه و فراوانی پوشیده شده است. گل‌ها کوچک و به رنگ سفید یا صورتی کم‌رنگ و گاهی در سطح گلبرگ‌ها لکه‌های زرشکی یا ارغوانی مشاهده می‌شود. گل‌ها از زاویه برگ‌ها و به‌صورت مجتمع و از اوایل تابستان (تیر) ظاهر می‌شوند و گلدهی تا اواخر تابستان (شهریور) ادامه می‌یابد. گل‌ها برای مدت نسبتاً طولانی روی گیاه مشاهده می‌شوند. میوه این گیاه قهوه‌ای رنگ، مدور، مسطح و چند لایه‌ای است و چین‌هایی در اطراف آن وجود دارد. وزن هزار دانه ۲/۲ تا ۲/۳ گرم است. ریشه ختمی دارویی حاوی مواد موسیلاژی (پلی ساکارید) به مقدار ۳۳ درصد، نشاسته (۳۳ درصد)، ترکیبات قندی (۱۰ درصد)، پکتین (۱۰ درصد)، آسپاراژین (دو درصد) و مقدار کمی روغن است. مواد مؤثر عمده برگ‌ها و گل‌های این گیاه را ترکیبات موسیلاژی (۵ تا ۱۰ درصد) و مقادیر کمی اسانس (۲۰/۰ درصد) تشکیل می‌دهد.

کاشت

بذر ختمی دارویی ۱۰ تا ۱۵ روز پس از کاشت در دمای مناسب و وجود رطوبت کافی سبز می‌شود. خاک‌های سبک، عمیق و حاوی ترکیبات هوموسی خاک‌های مناسبی برای کشت این گیاه هستند. هوای گرم و رطوبت کافی نه تنها برای رویش این گیاه مناسب است بلکه در افزایش کمیت و کیفیت مواد مؤثر آن تأثیر مطلوبی دارد. اگرچه ختمی دارویی را با هر گیاهی می‌توان به‌تناوب کشت کرد ولی بهتر است با گیاهانی که دوره رویشی کوتاهی دارند به تناوب کشت کرد تا پس از برداشت، زمان کافی برای آماده ساختن زمین وجود داشته باشد.

تحقیقات نشان می‌دهد کودهای حیوانی پوسیده نقش عمده‌ای در افزایش عملکرد برگ، ریشه و مواد مؤثر این گیاه دارد. از این رو توصیه می‌شود در فصل پاییز هنگام آماده‌سازی زمین ۲۰ تا ۳۰ تن کود حیوانی پوسیده به زمین اضافه شود. چنانچه زمین از مواد و عناصر غذایی تهی باشد و در صورت عدم استفاده از کود حیوانی توصیه می‌شود ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم در هکتار ازت، ۵۰ تا ۶۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و ۸۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار اکسیدپتاس به‌عنوان مقادیر پایه در اختیار گیاهان قرار گیرد. اضافه کردن ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم در هکتار ازت در مرحله ساقه دهی نقش عمده‌ای در افزایش عملکرد دارد.

ریشه‌های ضخیم از مقدار بیشتری مواد مؤثر برخوردارند. ازآنجاکه آماده‌سازی خاک تأثیر عمده‌ای در وضعیت ریشه و رشد گیاه دارد، لذا قبل از کاشت آماده ساختن خاک ضرورت دارد. پس از افزودن کودهای حیوانی یا شیمایی موردنیاز گیاه انجام شخم عمیق در فصل پاییز (به عمق ۴۰ تا ۶۰ سانتی‌متر) ضروری است. جمع‌آوری سنگ‌ها و قلوه سنگ‌های خاک نه‌تنها سبب گسترش ریشه و افزایش عملکرد آن می‌شود بلکه در رویش گیاه مؤثر است و سبب افزایش عملکرد برگ و گل نیز می‌شود. در اوایل بهار زمین را تسطیح و بستر خاک را برای کشت گیاه باید آماده کرد.

فصل بهار (نیمه اول فروردین) یا اواخر پاییز (آذر) زمان مناسبی برای کشت مستقیم ختمی دارویی است. فاصله ردیف‌ها از یکدیگر ۶۰ تا ۷۰ سانتی‌متر مناسب است. در کشت مستقیم برای هر هکتار زمین به پنج تا شش کیلوگرم بذر نیاز است. در کشت غیرمستقیم در اواخر بهار و اوایل تابستان (خرداد-تیر) زمان مناسبی برای کشت بذر ختمی دارویی در خزانه هوای آزاد است. بذرها را در ردیف‌هایی به فاصله ۱۵ سانتی‌متر کشت می‌کنند. بذر موردنیاز برای هر هکتار زمین یک کیلوگرم است. ۵/۲ تا ۳ ماه پس از سبز شدن در فصل پاییز (مهر-آبان) یا اوایل بهار سال بعد نشاءها را می‌توان به زمین اصلی منتقل کرد. اگرچه اوایل بهار نشاءها را می‌توان منتقل کرد ولی فصل پاییز زمان مناسبی برای انتقال آن‌ها به زمین اصلی است؛ زیرا شوک حاصل از عمل انتقال در فصل پاییز به‌مراتب کمتر از بهار است. نشاءها را در ردیف‌هایی به فاصله ۶۰ تا ۷۰ سانتی‌متر در زمین اصلی باید کشت کرد. فاصله دو بوته روی ردیف کاشت ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌متر مناسب است. اوایل پاییز (مهر) زمان مناسبی برای تکثیر رویشی ختمی دارویی است. در تکثیر رویشی ختمی دارویی است. در تکثیر رویشی فاصله ردیف‌ها از یکدیگر ۶۰ سانتی‌متر و فاصله دو بوته در طول ردیف ۵۰ سانتی‌متر مناسب می‌باشد.

ختمی دارویی را توسط بذر یا از طریق رویشی می‌توان تکثیر کرد. تکثیر با بذر مناسب‌تر است و همواره از این روش برای تکثیر ختمی دارویی استفاده می‌شود. بذرهای تازه این گیاه قوه رویشی نامناسبی دارند، ازاین‌رو برای کاشت باید از بذرهای دو تا سه ساله استفاده کرد. تکثیر توسط بذر به دو روش مستقیم و غیرمستقیم انجام می‌گیرد. در کشت مستقیم بذرهای ختمی دارویی را در زمان مناسب به‌صورت ردیفی در فواصل ذکرشده کشت می‌کنند. عمق بذر متفاوت است و به بافت خاک و رطوبت آن بستگی دارد و بین یک تا دو سانتی‌متر مناسب است. پس از کشت، آبیاری مناسب ضرورت دارد و سبب تسریع و هماهنگی در سبز شدن بذرها می‌شود. در کشت غیرمستقیم در زمان یاد شده بذرهای ختمی دارویی را در خزانه هوای آزاد که بستر آن به همین منظور تهیه شده کشت می‌کنند. پس از کاشت به‌منظور ایجاد تراکم در بستر سطحی خاک، غلتک مناسبی زده می‌شود. آبیاری منظم و وجین علف‌های هرز در طول رویش گیاهان نقش عمده‌ای در سرعت رشد گیاه و افزایش عملکرد (اعم از ریشه، برگ و گل) دارد. بذرهای ختمی دارویی با تأخیر و پس از سه تا چهار هفته سبز می‌شوند. ازاین‌رو بهتر است بذر این گیاه را با بذرهای گیاهان سریع الرشدی مانند خردل مخلوط کرد تا با مشاهده فاصله ردیف‌ها بهتر بتوان به وجین علف‌های هرز پرداخت.

تکثیر رویشی با تقسیم ریشه انجام می‌گیرد. اوایل پاییز پس از خارج کردن ریشه گیاهان دو تا سه ساله ریشه را به چند قطعه تقسیم کرده و در ردیف‌هایی به فاصله ۶۰ سانتی‌متر و فاصله دو بوته در طول ردیف کاشت ۵۰ سانتی‌متر کشت می‌شوند. چون تکثیر رویشی هزینه زیادی را در بردارد فقط در سطوح کوچک از این روش استفاده می‌شود.

اگر از کشت مستقیم بذر در زمین اصلی استفاده شده باشد و گیاهان در طول ردیف‌ها متراکم باشند آن‌ها را در مرحله دو تا سه برگی طوری باید تنک کرد که فاصله دو بوته در طول ردیف ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر گردد. در طول رویش گیاهان، باید دو تا سه بار علف‌های هرز را وجین کرد. چون ختمی دارویی به اکثر علف‌کش‌ها حساس است، وجین مکانیکی علف‌های هرز ضرورت دارد. تاکنون علف‌کش انتخابی مناسبی برای این گیاه شناخته نشده است. ختمی دارویی در طول رویش ممکن است توسط بیماری‌های قارچی مانند زنگ ختمی آسیب ببیند. برای مبارزه با این بیماری می‌توان از سموم مناسبی مانند تیلت به مقدار ۸/۰ تا ۱ لیتر در هکتار، ویژیل و یا ایمپاکت به مقدار ۱ تا ۲/۱ لیتر در هکتار به‌صورت محلول‌پاشی استفاده کرد. دو تا سه هفته پس از استفاده از سموم مذکور مجدداً استفاده از آن‌ها را می‌توان تکرار کرد. برای کنترل این بیماری بذرهایی را که از بوته‌های سالم به دست آمده‌اند باید کشت کرد. برای ضدعفونی کردن بذرهای ختمی دارویی، می‌توان آن‌ها را در محلول دو در هزار سولفات مس به مدت یک و نیم ساعت خیساند.

از بیماری‌های دیگر ختمی دارویی می‌توان از قارچ عامل بوته میری نام برد. این قارچ از راه ریشه، آوندهای چوبی را موردحمله قرار می‌دهد و در نهایت باعث پژمردگی گیاه می‌شود. قارچ معمولاً بعد از سرما و یخبندان زمستان، در فصل بهار گیاهان را تهدید می‌کند. سرعت پیشرفت فعالیت قارچ بسته به شرایط محیط و موقعیت گیاه فرق می‌کند. چنانچه در مراحل اولیه رشد یعنی موقعی که میزبان حساس است گیاهان آلوده شوند. در مدت کمتر از ده روز بوته‌ها خشک می‌شوند. اما در سال‌هایی با زمستان طولانی و سرما و یخبندان که حمله قارچ مصادف با قوی شدن بوته‌ها و نزدیک شدن به فصل برداشت است گیاهان کمتر آسیب می‌بینند. علاوه بر ضدعفونی بذرهای ختمی دارویی توسط تی۰ دم۰ تی۰ دی، بنومیل و مانکوزب، با توصیه‌های به زراعی زیر می‌توان این بیماری را کنترل کرد:

-از کاشت متوالی ختمی دارویی در یک مزرعه خودداری شود و تناوب صحیح کشت رعایت گردد.

-پس از برداشت محصول، بقایای گیاه (ریشه، ساقه و برگ) جمع‌آوری و در خارج مزرعه سوزانده شوند تا از شدت آلودگی سال بعد کاسته شود.

-با مشاهده اولین بوته‌های آلوده، آن‌ها را باید از مزرعه خارج کرد و سوزاند تا از شدت آلودگی سال بعد کاسته شود.

-ادوات کشاورزی که در تماس با مزارع آلوده بوده‌اند را نباید در مزارع غیر آلوده به کار برد، مگر آن‌که گل‌ولای ماشین‌آلات و دنباله بندها با آب شسته سپس با آب آهک غلیظ ضدعفونی شوند.

در طول رویش ختمی دارویی، برخی آفات می‌توانند صدمه‌های زیادی به محصول وارد کنند. با استفاده از آفت‌کش‌های مناسب مانند متیل پاراتیون، وفاتوکس، سوین و راویون آن‌ها را می‌توان کنترل کرد.

به علت وجود مواد مؤثر در اندام‌های مختلف مانند گل‌ها، برگ‌ها، شاخه‌های جوان و ریشه‌ها در زمان مناسب نسبت به برداشت هر یک باید اقدام کرد. برگ‌ها را در طول تابستان باید برداشت کرد. پس از برداشت آن‌ها را خشک و بسته‌بندی می‌نمایند. از هر چهار تا شش کیلوگرم برگ تازه یک کیلوگرم برگ خشک به دست می‌آید. در تیرماه هنگامی‌که گیاه در مرحله گلدهی است پیکر رویشی گیاه را از فاصله ۱۰ تا ۲۰ سانتی‌متری از سطح زمین باید برداشت کرد. با آبیاری منظم و به‌موقع، گیاهان مجدداً شاخ و برگ‌های جدید تولید می‌کنند، به‌طوری‌که فصل پاییز (شهریور – مهر که به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد) محصول را برای دومین بار می‌توان برداشت کرد. پس از برداشت اندام‌های یادشده، آن‌ها را باید خشک کرد برای خشک کردن گل‌ها، شاخه‌های جوان و برگ‌ها می‌توان از سایه و نسیم ملایم باد یا از خشک‌کن‌های الکتریکی استفاده نمود. درجه حرارت مناسب برای خشک کردن آن‌ها توسط خشک‌کن‌های الکتریکی ۴۰ تا ۵۰ درجه سانتی­گراد است. از هر هفت کیلوگرم گل تازه یک کیلوگرم گل خشک به دست می‌آید. برداشت ریشه‌ها – در صورت مساعد بودن هوا – در فصل پاییز سال دوم رویش انجام می‌گیرد. چنانچه هوا نامساعد باشد در اوایل بهار نیز می‌توان ریشه‌ها را برداشت کرد. پس از خارج کردن ریشه‌ها از خاک، آن‌ها را باید تمیز و ریشه‌های فرعی و سایر قسمت‌های پوسیده را از آن جدا کرد. ریشه‌های ضخیم، نرم و ریشه‌هایی که مقدار کمتری ریشه‌های فرعی دارند از نظر کیفیت و کمیت مواد مؤثر مطلوب هستند و در صنایع دارویی از اهمیت خاصی برخوردارند. پس از شستن ریشه‌ها با آب جاری، پوست آن‌ها را باید جدا کرد، سپس آن‌ها را قطعه قطعه (به قطعات ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متری و به ضخامت ۵/۱ سانتی‌متری) و خشک نمود. رطوبت مجاز در ریشه‌های خشک‌شده ۱۲ درصد است.

برای خشک کردن ریشه‌ها می‌توان از خشک‌کن‌های الکتریکی با دمای ۳۵ تا ۴۰ درجه سانتی­گراد استفاده کرد. بذر از گیاهان دو ساله جمع‌آوری می‌شود. در صورت بارگیری باید از برداشت برگ، گل و پیکر رویشی ختمی دارویی خودداری کرد. هنگامی‌که ۸۰ درصد میوه‌های این گیاه خاکستری رنگ شدند میوه‌ها را باید برداشت و سپس خشک کرد. پس از خشک‌کردن انجام بوجاری سبک، تمیز کردن و بسته‌بندی آن‌ها ضروری است. هنگام تمیز کردن بذر باید توجه داشت که براثر اصطکاک با ماشین، دچار شکستگی نشوند چون بر اثر شکستگی از قوه رویشی آن‌ها کاسته می‌شود.

خواص

ختمی دارویی تسکین‌دهنده حالت تهوع در انسان بوده و از تحریکات معده ممانعت می‌کند.

ختمی دارویی بسیار مدر بوده و دستگاه مجاری ادراری را به‌خوبی به فعالیت وادار می‌کند.

ختمی دارویی از بروز حساسیت‌های مختلف جلوگیری می‌کند.

ختمی دارویی خلط‌آور است و دارای تأثیرات آرامش‌بخش بوده و به‌عنوان داروی مسکن مصرف می‌شود.

ختمی دارویی از بروز و یا تشدید ناراحتی‌ها و زخم‌های دهان، دندان، لثه و حتی گلو جلوگیری به عمل می‌آورد.

ختمی دارویی سرفه‌های شدید و برونشیت را درمان می‌کند.

ختمی دارویی کاهش‌دهنده فشار خون است.

وزن	10 گرم
نام فارسی	ختمی دارویی
نام انگلیسی	Althea
نام علمی	Altheae officinalis
خانواده	پنیرکیان (Malvaceae)
زمان کاشت	فروردین تا اردیبهشت
زمان گل دهی	تابستان